9
- Odla oynayan odsuz qalar,
-
Od eləyəni fələk eləyə bilməz,
- Oda dərdini deyən xeyir aparar,
- Odu söyən qara günə qalar.
İnanclar:
- Ocaq yananda səslənirsə, demək, kimsə sözünü danışır,
- Ocağa yanaşanda salam verərlər,
- Ocaq dağıdanın ocağı dağılar,
- Gün güzəranlıq gətirər.
Andlar:
- Od haqqı!
- Gün haqqı!
- İşığa and olsun!
- Çıraq haqqı!
Alqışlar:
- Oduna nur çilənsin!
- Ocağın nurlu olsun!
- Ocağın qaralmasın!
Qarğışlar:
- Günəş sənə qənim olsun!
- Od-ocağa həsrət qalasan!
- Ocağın qalanmasın!
- Ocaq üzü görməyəsən!
Xalqın inamına görə odu insanlara verən ağac olub.
Bununla bağlı da bir sıra inanclar var:
- Ağacın istisinə isinərlər,
- Od çərşənbəsində "ağlayan" ağacı kəsən sonsuz qalar.
- Od çərşənbəsində ocaqdan od verməzlər,
- Palıd ağacının istisi sağlamlıq gətirər.
Yel çərşənbəsi
Yel çərşənbəsi günündə isə əsən isti küləklər yazın gəlişindən xəbər verir. Xalq arasında "Külək
oyadan çərşənbə", "Küləkli çərşənbə" kimi tanınan Yel çərşənbəsi ilaxır çərşənbələrin üçüncüsüdür.
İnama görə bu çərşənbədə oyanan yel, külək oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir.
Şifahi xalq yaradıcılığında Yelin tanrı olması ilə bağlı müxtəlif nəğmə, əfsanə, rəvayət, mif,
inanc, məsəl və s. yaranmışdır. Novruz şənliklərində icra olunan Yel baba mərasimi öz kökü etibarilə
qədim əcdadlarımızın Yel tanrısına etiqadı ilə bağlıdır.
A Yel baba, Yel baba,
Tez gəl, baba, gəl, baba.
Sovur bizim xırmanı,
Atına ver samanı.
Dən dağılıb dağ olsun,
Yel babamız sağ olsun.
A Yel baba, Yel baba,
Qurban sənə, gəl baba.
İnanclar:
- Yel baba xırmana gəlməmişdən qabaq oradan buğda, dən götürməzlər. Sovurulmamış buğda
götürənin oğlu ölər.
- Yeli əsdirəni söyməzlər.
- Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altına gedib niyyət elə və Yel babanı çağır. Əgər Yel baba
sənin səsini eşidib əssə və söyüdün budaqlarını torpağa toxundursa, diləyin yerinə yetər.
Torpaq çərşənbəsi
Novruz ərəfəsində sonuncu çərşənbədə yer oyanır, torpaq nəfəs alır. Bu çərşənbə xalq arasında
"Yer çərşənbəsi", "İlaxır Çərşənbə" və ya "Torpaq çərşənbəsi" adlanır.
İnama görə Torpaq çərşənbəsi yetişəndə torpaq artıq əkinə hazır olur və ona toxum səpmək olar.
Əfsanəyə görə adamların ərzaq qıtlığından əziyyət çəkdikləri bu gündə Su, Od və Yel Torpaq xatunun
yeraltı məbədinə qonaq gəlir, burada yatmış Torpağı oyadırlar. Onlar əl-ələ verib:
Zəm-zəm gəldi, Atəş gəldi, Yel gəldi,
10
Təzə ömür, təzə məhsul, il gəldi.
- deyə oxuya-oxuya işıqlı dünyaya çıxırlar.
İlaxır çərşənbələr arasında Torpaq çərşənbəsi mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklərlə ən
zənginidir, çünki həmin günün mərasimləri həm Suya, həm Oda, həm Yelə, həm də Torpağa inamı əks
etdirir. Həmin gün insanlar torpaq sahələrinə çıxır, torpağı təmizləyir, bostan və dirriklərdə müxtəlif
ayinlər, kütləvi şənliklər keçirir, əmək nəğmələri oxuyurlar. Bu çərşənbənin axşam şənlikləri daha gur
olur: evlərdə üzərlik yandırılır, tonqallar qalanır, məşəllər yandırılır, bacalardan torbalar sallanır, qurşaq
atılır, qulaq falları qurulur və s.
Yer çərşənbəsi günü təzə ilə xoş arzular, ailəyə səadət, xoşbəxtlik arzulanır. Həmin gün hamı öz
evində olmalı, yalnız övladlar valideynlərinə baş çəkərək öz evlərinə qayıtmalıdırlar.
Torpaqla bağlı atalar sözləri:
- Torpağa əyilən namərdə əyilməz.
- Torpağa xor baxsan, o sənə kor baxar.
- Torpaq müqəddəsdir.
- Torpaqda itki olmaz, kötüksüz bitki olmaz.
İnanclar:
- Çərşənbə günü təzə evə köçən bəlaya düşər.
- Axır çərşənbə axşamı küsülülər barışarlar.
- Axır çərşənbə gecəsində nəhs danışmaq olmaz.
- Axır çərşənbə gecəsi ərə verilən qızı tonqalın başına dolandırar və deyərlər: "Qoy odlu-ocaqlı
olsun!"
- Çərşənbə gecəsi suyun üstündən tullanıb deyərlər:
Atıl-ütül çərşənbə,
Çilləm tökül çərşənbə,
Baxtım açıl çərşənbə...
Kos-Kosa. Axır çərşənbə xalq tamaşaları ilə də zəngin olur. Bunlardan biri də "Kos-kosa"dır. Bu
tamaşada oxunan nəğmələr xalq arasında indi də məşhurdur:
A Kos-Kosa, gəlmisən,
Gəlmisən meydana sən.
Almayınca payını
Çəkilmə bir yana sən.
Beş yumurta payındı.
Olmaya aldanasan.
Səməni. Baharın gəlişindən əvvəl suda isladılmış toxumdan səməni göyərdirlər. Həyat, bolluq
nişanəsi olan səməni baharın ilk müjdəçisi hesab olunur. Buna görə də bayram ərəfəsində səməni
göyərtmək Novruzun ən müqəddəs ayinidir. Səməni müqəddəs sayılmış, xoşbəxtlik gətirən amil kimi
tərənnüm edilmişdir. Evlərdə göyərdilmiş səmənini bişirər, xəstələrə yedirərdilər.
Bayram süfrəsi. Bayram günündə qadınlar dadlı-ləzzətli şirniyyatlar bişirir, yumurta boyayırlar.
Bütün evlərdə bayram süfrəsi açılır. Cürbəcür yeməklər, əsasən aş, paxlava, şəkərbura, şorqoğalı,
badambura və s. şirniyyatlar bişirilir. Bayram axşamı süfrədə innab, kişmiş, püstə, badam, qoz, fındıq və
müxtəlif meyvələrin qurusu qoyulur. Bayram süfrəsində bayram xonçasının olması vacibdir. Xonçanın
ortasında səməni, ailə üzvlərinin sayı qədər şam və boyanmış yumurta qoyulur. Süfrədə yeddi növ ye-
mək olmalıdır. Hər yan çıraqban olur, evlərdə şamlar yandırılır.
Axır çərşənbə gecəsinin səhəri sübh obaşdan durub axar su üstünə getmək, suya salam verib üç
dəfə üstündən tullanmaq lazımdır. Deyirlər ki, belədə ilin xoş gələr, ağrı-acı görməzsən. İlaxır çərşənbədə
balta ilə meyvə ağaclarının kötüyünə bir-iki dəfə yüngülcə vurub, deyərlər: "Nə yatmısan, oyan, bərəkət
payını götür". Deyirlər, belədə həmin il ağacın bəhəri bol olar. Axır çərşənbə axşamında bir neçə parça
kömürü, bir ovuc duzu, bir-iki dənə qara pulu bir qaba qoyub damdan atarlar. Deyilənə görə, kömür qara
günün, duz gözdəymənin, qara pul da yoxsulluğun nişanəsidir. Onları qaba yığıb damdan atmağın niyyəti
qara gündən, gözdəymədən, yoxsulluqdan qurtarmaqla bağlıdır. Bayram tonqalı yanıb sona yetəndə
ocaqdakı közlərin üstünə üzərlik səpib deyirlər: "Odumuza, ocağımıza kəm baxanın gözləri, bax beləcə
partlasın, özü də düşüb çatlasın".
İlin axır çərşənbəsində, ya da Novruz axşamı ürəyində niyyət tutub qaş qaralandan sonra xəlvətcə
qonum-qonşu qapısına gedərlər. Qapı dalında durub ayağın altına açar atıb içəriyə qulaq asarlar. İçəridən
eşidilən iki kəlmə niyyətin yerinə yetib-yetməyəcəyinə işarə verir. İki kəlmə xoş sözə, yaxşı bir istəyə
bağlıdırsa, demək niyyət baş tutacaq, yox, pis söz, narazılıq, nigarançılıq bildirən kəlmə dilə gəlsə, onda
istəyə yetmək çətin işdir. Odur ki, ulular tapşırmışlar ki, axır çərşənbə gəlib yetişəndə evdə könül açan
söhbətlər edilsin. Nədən ki, birdən qapıya gəlib dilək tutan olar, qoy niyyəti xoş sözə tuş gəlsin.