Microsoft Word tojdac v05i304. doc



Yüklə 102,53 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix26.11.2017
ölçüsü102,53 Kb.
#12564


The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

28  


 

 

FETİŞ NESNESİNİN TASARLAMA EYLEMİNDEKİ İZDÜŞÜMLERİ 

ÜZERİNE BİR DENEME 

 

Yrd. Doç. Özkal Barış ÖZTÜRK 



Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Türkiye 

 

 

ÖZ 

Varlık  devamının  temel  dinamiği  olarak  adlandırılabilecek  olan  tasarlama  eylemi  insanoğlunun 

düşünce  sınırları  uyarınca  yöntemsel  çeşitlilik  arz  eden;  dolayısıyla  sayısız  kavramın  kendine  yer 

bulabileceği  türde  sübjektif  bir  yapıya  sahiptir.  Bu  çalışma  söz  konusu  kavramların  başta 

gelenlerinden biri olan fetişin tasarlama eylemi üzerinde hangi noktalarda yer bulabildiğini ve bulduğu 

bu yerin yanı sıra bulunması gereken asıl yerini - tanımlar arası ilişkiler doğrultusunda – işaretlemeye 

çalışan  teorik  bir  okuma  denemesidir.  Bu  denemenin  temel  kaynağı  çalışma  boyunca  tenkit  edilen 

süreci  işletenlerin  niceliksel  çokluğu,  başlıca  hakemi  ise  bu  çoklukla  arasına  mesafe  koyabilenlerin 

niteliksel derinliğidir. 

 

Anahtar Kelimeler: Tasarım, Tasarımcı, Fetiş, Tasarım Fetiş İlişkisi, Nesne, Fetiş Nesnesi  

 

 

A STUDY ON THE PROJECTION OF THE FETICHISM OBJECT IN 

THE ACT OF DESIGN 

 

 

ABSTRACT 

Basic  dynamic  of  continued  existence  which  is  called  as  design  action  ,  In  accordance  with  the 

boundaries of human thought that methodological diversity of supply;therefore it has a structural type 

will find numerous subjective concepts of self contained. In this study, it said that one of the principal 

concepts fetish designing action on which the point where find it and found that this place as well as 

the  actual  location  must  be  found  -  defines  relations  in  line  -  this  is  a  theoretical  reading  test  runs 

markup.  The  main  source  of  this  essay  is  throughout  of  study  that  criticism  the  majority  of  those 

operating  quantitative  process  the  main  referee  who  can  put  some  distance  between  this  is  mostly 

qualitative depth. 

 

Keywords: Design, Designer, Fetish, 

Design Fetish Relationship, Object, Fetish Object

 

 

GİRİŞ 

Portekizli  denizcilerin  Afrika  yerlilerinin  dinsel  törenlerinde  yüzleşmeleriyle  su  yüzüne  çıkmaya 

başlayan, nesnelere atfedilen gücün kutsanması eylemi, 17. yüzyıldan günümüze dek sosyolojiden din 

tarihine,  psikanalizden  antropolojiye  kadar  uzanan  araştırma  sahalarında  fetişizm  başlığı  altında 

kavramlaşarak izdüşümlerini işaretleye gelmiştir. 

 

De  la  Spencer  ve  Tylor  canlıcılığın  bir  alt  bileşeni,  Haddon  inanç  sisteminin  gelişim  sürecinde  bir 



aşama,  Lippert  ruhların  yerde  ve  gökteki  herhangi  bir  nesnede  yerleşmiş  olduğuna  duyulan  inanç, 

Schultze  maddesel  değer  açısından  önemsiz  nesnelere  karşı  değerlerini  abartarak  hayranlık  duyma, 

Sausseye hem dinsel tapınmanın, hem de büyü yapmanın nesnesi, Comte ise dinsel inanç gelişiminin 

en alt aşaması” olarak fetişi tanımlar.  

 

Fetişizmin,  tasarlama  eylem  süreci  üzerindeki  izdüşümleriyle  ilgili  belki  de  en  etkin  çıkarımlara  ise 



Freud’cu  bakış  açısının  “eksik  olanı  ikame  edilenle  dengeleme”  vurgusuyla  ulaşılacaktır.  Nesne,  - 

cinsel  -  muhatapla  işlevsel  anlamda  ilgisiz  olmasına  rağmen,  bağlamından  kopartılıp  çağrıştırıcılık 




The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

29  


göreviyle  onun  yerine  geçerek  boşluğunu  doldurur.  Bu  anlamıyla  fetiş,  dış  etkenler  aracılığıyla 

şekillenen algısal bir kimliklenmedir. Arzulanan muhatabın yerine geçerek fetişleştirilen nesne, yerine 

geçtiği muhatap ile ayartıcı bir çağrıştırıcılık ilişkisi içerisine girer ve sonunda kendisi başlı başına bir 

tutku haline gelir. 

 

Hedefi  uyarınca  tasarım  –  fetiş  ilişkisinin  niteliklerini  ele  alan  çalışmanın  süreceği  iz  Freud’un  bu 



vurgusuyla  başlamaktadır.  Bunun  nedeni,  tasarlama  eyleminin  de  aynen  nesnelerin  fetişleşmesinde 

gözleneceği gibi ikame etme vurgusunu pratiğinde barındırıyor olmasıdır. Tasarlama eyleminin pratiği 

itibariyle  geçersizleşen  durumun  yerine  geçerli  bir  yeni  durumun  ikame  edilmesi  olarak 

tanımlanabileceğine  bakıldığında,  ikame  etme  eylemi  ile  fetiş  nesnesi  arasındaki  tasarım  zemininde 

sürmesi mümkün ilişkinin Freud’un tanımıyla paralellik arz edebileceği aşikârdır.  

 

Tasarlama eyleminin harekete geçebilmesi, var olan durumun geçerliğini, geçerli bir yeni duruma yer 



açarcasına kaybetmesiyle koşuttur. Ancak ikame edilen durumun diğer bir deyişle tasarımın yukarıda 

ifadesini  bulduğu  şekilde  bir  fetiş  nesnesinin  beraberinde  getirdiği  algısal  karşılıklar  aracılığıyla 

tamamlanmaya  çalışılması  mümkündür.  Fetişleşerek  başlı  başına  bir  tutku  haline  gelebilen  nesne, 

bağlamından  özünü  reddedercesine  bir  kopuş  göstererek  yeniye  ulaşılmasını  sağlayacak  tasarımda 

değişmez bir çağrıştırıcı olarak yerini alabilecektir. 

 

Kimi  zaman  doğanın  durumunu  geçersiz  kılar,  kimi  zamansa  kendi  durumlarının  doğa  karşısındaki 



geçersizliğini  ortadan  kaldırır  nitelikte  tasarımlar  kurgulayan  eyleyiciler,  varlık  sürekliliğinin  sebebi 

konumundaki  temel  eylemlerinin;  tasarlamanın  içinde  şuursuz  boşluklar  açarak  buralara  tatmine 

muhtaç arzularının fetişist olumlayıcılarını ikame edebileceklerdir. Hâlbuki her eyleyicinin birer birim 

olarak  içinde  bulunduğu  bu  düzende  her  tasarımla  durumun  geçersizleşeceği,  geçerli  hale  gelen  her 

tasarımın  da  ileride  tasarlanacak  olan  herhangi  bir  durum  için  geçersizleşmeye  mahkûm  edileceği 

baştan belirlenmiştir. Böylesi amansız bir gelişim – değişim döngüsünün asli dinamiği olan tasarlama 

eyleminin  başlı  başına  bir  tutku  merkezi  özelliğiyle  kalıplaşan  fetiş  nesnesini  bilindik  hali  ve 

niteliğiyle sürece dâhil edip kullanmasının ne kadar doğru olacağı irdelenmelidir.  

 

Eksiliği  karşılamak  amacıyla  atfedilen  güçlerle  sübjektif  olarak  kutsanan,  kutsandıkça  bağlanılan, 



bağlanıldıkça  da  algıdaki  yerini  sabitleyen  ve  işlevsel  yeterliğinden  söz  edilemeyen  bir  nesnenin 

tasarlama  eyleminin  gelişim  –  değişim  amaçlı  akışına  ayak  uydurabilmesi  nereye  kadar  kabul 

edilebilir? 

 

Doldurulası  eksikliklerin  bulunmasıyla  oluşan  çaresizliğe,  atıflarla  sabitlenmiş  kutlu  nesneler 



aracılığıyla  çare  bulmayı  düşünebilmek,  taşı  gediğine  koymak  isterken  tasarım  zemininde  ilerleyen 

gelişim sürecine taş koymakla tam bir paralellik arz edecektir. Çünkü yukarıda da kısaca söz edildiği 

üzere eylem ve nesne her ne kadar ikame etme noktasında birleşse de ikame edilenin niteliği; yeniliği 

bu ilişkinin kopuşunu işaret edecektir.  

 

Yeniye olan gereksinim, kutlanmış nesneler ve o nesnelerin kutsanmasına bir noktada mecbur bırakan 



perde arkasındaki yoksunluklarla karşılanabilir mi? 

 

Bireysel  fetişler  bireysel  eksiklikleri  karşılamaya  yetecekse,  tasarlama  eylemi  ve  tasarım  sonucu 



kendini nerede konumlandırmalıdır? 

 

Tasarımcı bu konumlandırmada hangi görevi üstlenecektir? 



 

Tüm  bu  sorular  aşağıda  yer  verilen  iki  başlık  altında  farklılıkları  ve  bu  farklılıkların  nitelikleri 

vurgulanacak  şekilde  ele  alınacaktır.  Ancak  bu  çalışma  amacı  gereği  fetişi  yok  saymayacağı  gibi, 

tasarlama  eylemini  fetiş  sunağına  armağan  da  etmeyen  nitelikte  bir  tasarım  –  fetiş  ilişkisi  kurma 

denemesidir.  Güneşin  tükenmezliğine  rağmen  aydınlık  uğuruna  kutsanmış  mumun  ışığına  bilinçli 

mahkûmiyeti  reddeder.  Güneşin  de,  mumun  da  varlığını  sorgulamaz.  Mumu  güneşleştirmediği  gibi 

güneşi de mumlaştırmaz. Güneşin manasına ulaşma sürecine bir basamak olarak hizmet edeceği için 

kıymetli olan mumların tasarlanmasından taraf olur… 




The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

30  


 

1. ADAPTASYONUN KLEPTOMANİK İLKELLİĞİNE TAPINMAK

  

Fetiş  ve  tasarım  kavramlarının  yukarıda  söz  edildiği  üzere  ikame  etme  eylemi  ortak  paydasında 



ilişkiye girebileceği düşünülse de ikame edilenin temel niteliği olan yenilik, bilindik fetiş nesnelerini 

tasarımdan  ayıklamaya  yetecek  bir  hassasiyet  arz  etmektedir.  Yeniliği  bir  tarafa  bırakarak  fetiş 

nesnesinin  kutsanmışlığı  aracılığıyla  tasarımın  niteliğini  yücelteceğine  olan  inanç,  tasarımcının 

tasarlama  eylemi  ile  ilgili  sistem  eksikliğinin  ilkel  telafi  edicisine  şuursuz  sarılmasının  bir  eseri;  bir 

çeşit fetiş olarak kendini konumlandırabilir. Tasarımın muhatabı olan kullanıcı kitlesi yaygınlaştıkça 

kullanılan  nesnenin  algısal  karşılığı  genelleşmeye,  tekilleştikçe  de  bireyselleşmeye  başlayabilecektir. 

Ama  tasarımın  ulaşacağı  kitle  hangi  nitelikte  ve  nicelikte  olursa  olsun,  çaresizliğin  çaresiymişçesine 

tasarımcının  imdadına  gelen  fetiş  nesnesinin  yeni  olmadığı  gözlenecektir.  Fetiş  nesnesine  sarılarak 

tasarımını kurtarmaya çalışanları görülür hale getirebilmek, diğer bir deyişle bu eyleyiciler bütününün 

içinden tasarımcı kimliğini ayırabilmek, bir dizi tanımın ortaya konmasıyla mümkün olacaktır. 

 

Tasarlama  eylemi  var’ları  birbiriyle  ilişkilendirerek  bir  varolmayana  ulaşma  çabasıdır.  Bu  çaba 



süresince  somutlaşan  her  bir  adım  tasarımdır.  Eyleyici  varolmayana  basitliği  sayesinde  ulaşandır. 

Tasarımcı  ise  ulaşılamayacak  kadar  basit  varolmayanların  peşinde  koşandır.  Yaklaşıldığı  kadar 

uzaklaşan,  aradaki  mesafeyi  daima  koruyan,  zamana  dayalı  olarak  sürekli  değişen,  bir  zaman  dilimi 

için  hedefken  bir  sonraki  zaman  diliminde  sadece  bir  mesafe  tabelası  haline  gelen  ufku  yakalamaya 

çalışandır.  Böylesi  bir  tempo  içinde  bütünü  kavramayı  -  hep  eksik  kalacağını  bilmesine  rağmen  -

amaçlar nitelikte bir kimliğin sahibi olanın; tasarımcının herhangi bir zaman aralığında, her hangi bir 

boşluk  nedeniyle,  her  hangi  bir  bağlamda  kutsanıp  yerini,  amacını,  algısını  sabitleyerek  yeni  çözüm 

arayışını köreltmiş bir nesnenin gölgesinden aldığı güvene muhtaç olması mümkün müdür? 

 

Bütünü  kavrama  çabasının  ufuk  tanımaz  sürati  içine  gönüllü  girenler,  pergellerinin  iğnelerini 



kutsanmış  nesnelerin  üzerine  yerleştirerek  hangi  yeni  güzergâhta,  hangi  yeni  deneyimlere 

ulaşabileceklerdir? 

 

Her adımında yeni bir ufuğu hedef haline getirenlerin tek sayfalık bir seyir defteriyle yola çıkmaları 



düşünülebilir mi? 

 

Unutulmamalıdır ki yaşamın altını eksiliğiyle, yenisiyle çizerek vurgulayacak olan da, altını çizeyim 



derken  yaşamın  üzerini  sanrılar  âleminin  çalkantısına  kapılıp  karalayacak  olan  da  tasarımcıdır. 

Tasarımcının  anlam  atfedilen  kutsanmışlardan  medet  ummasını  olumlayabilmek,  ancak  tasarımcı 

kimliğiyle  ilgili  yukarıda  ifade  edilenin  aksinde  tanımlamalar  yapmakla  mümkündür.  Tasarımcı 

kimliğini  tanımlamaksızın  fetiş  nesnesinin  tasarlama  eylem  sürecindeki  –  şu  ana  dek  eleştirilen  – 

yerini makul görmek, kimlik tanımsızlığından meydana gelen boşluğun fetişist telafisinden başka bir 

şey değildir. 

 

Bu noktaya dek sözü edilen hususlar esas itibariyle fetiş nesnesinin tasarımı – fetişin varlık sebebi olan 



argümanlarla,  tasarlama  eyleminin  varlık  zemini  arasındaki  algısal  paralellik  aracılığıyla  - 

mahkûmiyete  varacak  kadar  etkileyebileceğini  sorgulama  amaçlıdır.  Bu  amacın  sağlam  bir  zemine 

oturabilmesi için de tasarlama eyleminin fetiş nesnelerinin peşin algısal karşılıklarına neden yöneldiği 

ele  alınmalıdır.  Bu  yönelimin  sebebini  kavrayabilmek,  tasarlama  eyleminin  yukarıda  ifadesini  bulan 

tanımlamasını hatırlamakla mümkündür. 

 

Tasarlama eylemi var’ları birbiriyle ilişkilendirerek bir varolmayana ulaşma çabasıdır. 



 

Tanımın irdelenmesi gerekecek şekilde öne sürdüğü ilk ve temel eylem, var’ların ilişkilendirilmesidir. 

Var olarak tanımda yerini alan birimler, yaşam denilen nefesler toplamında algı sınırları içine girerek 

zihinde yer bulan veriler, bilgiler bütünüdür.  Var’lar arasında kurulacak olan ilişki, tüm birimlerde de 

gözleneceği  gibi  aritmetiksel  bir  zemin  üzerinde  ilerleyecektir.  (1)Bilinenlerin  yan  yana  gelip 

bilinmezi  meydana  getirmesi  sürecinde  tasarımcının  devreye  gireceği  en  belirleyici  nokta  ise  söz 

konusu bilinenler yığınının bilinmezde vücut bulabilmesini, vücut bulurken de kendi varlık formunun 

ötesinde mana formuna ulaşabilmesini sağlayacak olan imgeleme eylemine işlerlik kazandırmasıdır. 




The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

31  


Bu  kapsamda  tasarlama  eyleminin  yöntemsel  özü,  imgelenmiş  var’ların  aritmetikle 

ilişkilendirilmesidir. (2) 

 

Ancak  bir  var  olarak  fetiş  nesnesi,  kalıplaşmış  alıcısı  ve  peşin  algısıyla  söz  konusu  eylem  sürecine 



dâhil olarak tasarımcının anlamdırıcılığını devre dışı bırakmak üzere kullanılmayı bekler. Bu aşamada 

tasarlama  eyleminin  alt  dinamiği  olan  adaptasyon  adeta  var’ları  ilişkilendiren  bir  işlemmişçesine 

bağlamından  kopup  aritmetik  yerine  geçerek  sürece  dâhil  olur.  (4)Bu  alt  dinamiğin  işlemleşmesinde 

adaptasyonun  da  aynen  aritmetikte  olduğu  gibi  birimler  arası  ilişkilerde  rol  alıyor  olmasından 

etkilenilmesinin; ancak aritmetiğin yeni sonucu oluşturmayı sağlayan işlemsel yapısı ile adaptasyonun 

birimleri  kullanılır  hale  getirmek  adına  birbirine  yaklaştıran  doğal  çekim  özelliği  arasındaki  ayırt 

noktasının ıska geçilmesinin payı büyüktür. 

 

Bir  şeyin  başka  bir  şeyin  yerine  veya  haline  geçmesiyle  birimler  arasındaki  mesafeyi 



çağrıştırıcılıklarını kullanarak azaltan adaptasyonun, bir birimle başka bir birimin boşluğunu dolduran 

var  ilişkilendiricisi  konumuna  gelmesiyle  tasarlama  eylem  sürecinde  başvuracağı  temel  varlar 

anlaşılacağı  üzere  fetişlerdir.  Tasarlama  eylem  sürecinin  adaptasyonun  işlemleşmesiyle  başkalaşan 

zemini,  fetiş  nesnelerinin  çağrıştırıcılık  temelli  varlıklarını  sonu  gelmeksizin  sürdürebilmelerine 

olanak  verecek  kadar  bereketlidir.  Tasarımcının  manalandırmasıyla  bir  yeni  olarak  yaşamdaki  yerini 

alabilecek  olan  tasarım  parçalarının  süreçteki  başkalaşım  nedeniyle  bıraktığı  boşluk,  adaptasyonun 

derin  dondurucusunda  bozulmadan  bekleyen  fetişleşmiş  nesnelerle  ikame  edilebilecektir.  Böylece 

algısı  peşin,  varlık  sebebinin  sorgulanması  noktasında  risksiz  ve  müşterisi  daimiymiş  gibi  görünen 

nesnelerin  kudretinden  yararlanılarak  tasarımın  sağlam  temellere  oturacağı,  sarsılmazlaşacağı  hatta 

tenkit  dahi  edilemeyeceği  algısı  tasarım  hayatının  tasarımcısızlıktan  doğan  boşluğunu  doldurarak 

fetişleşecek; tasarımcının yerine geçerek Yürekli’ nin deyimiyle “muska”laşacaktır. 

 

“…Örneğin  “taç  kapı”  nasıl  muska  haline  geliyor?  Tasarımı  nasıl  kurtarıyor?  Muskanın  tasarımı 



kurtardığına  nasıl  onay  alınıyor;  kimler  susuyor,  kimler  destekliyor?  Yoksa  muskaya  sığınıldığının 

farkına mı varılmıyor? Acaba aristokrasiye ait olmayan, doğa ile yaşam mücadelesinin içinden çıktığı 

için  özgün  ve  değerli  halk  mimarisi  –  vernacular  mimarlık  –  nasıl  oluyor  da  cumba  ve  saçak’  a 

indirgeniyor;  fetişleştiriliyor.  Kalmamış  yaşamların  mimarisinin  iki  seçilmiş  elemanı,  hiç  ilgisi 

olmayan ve bu defa “zorlama aristokrasi”ye elbirliğiyle nasıl pazarlanabiliyor; vazgeçilmezler haline 

getiriliyor.  Sözde  intelegentia,  sözde  kültür  adamı,  yerli  oryantalist,  kimliklerini  lümpenle  birlikte 

“muska”da arıyor; yakışmıyor; farkına varamıyor…”  

 

Afrika  yerlilerinin  güç  atfettikleri  nesneleri  kutsamalarıyla  bilinir  hale  gelen  fetişlerin  günümüzün 



hatta  yarının  dahi  tasarım  zemininde  izler  bırakacak  olması  –  tasarlama  eyleminde  ilişkilendirici 

olarak  kullanılmasıyla  yozlaşan  -  adaptasyonun  hayret  uyandıracak  boyutlardaki  travmatik 

getirilerinden biri gibi durmaktadır.  

 

Boşluk,  eksiklik,  yoksunluk  yaması  olurcasına  nesneleri  bağlamından  koparabilmek  ve  en  önemlisi 



bunu  kişisel  yaşamın  -  sahibinden  başka  kimseye  zarar  vermeyen  -  sübjektif  akışı  bir  yana  tasarım 

adına sürekli yapıyor olabilmek, ilkelliğin de ötesinde bir rahatsızlığın işaretçisi gibidir. Bu rahatsızlık 

belki de tanımının tutacağı ışıkla kavranabileceği gibi bir çeşit kleptomanidir. 

 

Kleptomani kişisel kullanım ya da parasal değeri için gereksinme duyulmayan nesneleri bağlamından 



koparmaya, çalmaya yönelik dürtülere karşı koyamamaktır. (3) 

 

Nesneleri,    kendi  yaşam  manalarını  ve  o  manaları  onlara  yükleyen  sahiplerini  hiçe  sayarcasına 



yerlerinden  koparabilmek,  bunu  da  yeniye  ulaşma  noktasında  çare,  çözüm  sanabilecek  bir  şuur 

kapanıklığına sahip olabilmek tasarımcı kimliğinin hangi özelliğiyle bağdaşabilir? 

 

Kültür,  izm,  tarihsel  dönem  vb.  gibi  sıralanabilecek  sayısız  bahane,  kleptomani  boyutuna  ulaşan 



çalmadan duramama halini mazur gösterebilir mi? 

 



The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

32  


Bu  noktada  çalışmanın  başında  da  vurgulanmaya  çalışıldığı  gibi  fetişi;  yoksunluk  dengeleyicisi 

nesneleri  suçlamak  mümkün  değildir.  Bağlamına  uygun  olduğu  müddetçe  olguların  yozlaşmasından 

söz edilemez. Afrika yerlileri bağlamında kutsanmış nesnelerin varlık sebebi gibi günümüz bireyinin 

manevi  eksikliklerinin  nesnel  telafi  edicileri  de  tartışılamaz.  Ancak  bağlam,  zaman  -  mekân 

tanımaksızın  bütünü  kavrayabilme  çabası  olan  tasarlama  eylemiyse,  kabul  görebilecek  belki  de  son 

olgu fetişe muhtaç olma noktasıyla örneklendiği türde kleptomanik bir ilkelliktir. 

 

2. MANALANDIRILMAYA AÇIK YENİLERE ULAŞMAK 

Tasarlama  eylem  sürecindeki  kleptomanik  fetiş  tutsaklığı  üzerine  yukarıda  yapılmaya  çalışılan 

vurgulara  bakarak  tasarım  –  fetiş  ilişkisinin  yozlaşmaya  mahkûm  bir  güzergâhta  ilerlemekten  başka 

çaresi olmadığını söylemek de olası değildir. Tasarım ve fetiş nesnelerinin aralarında kurduğu bağın 

ifade edilen niteliği nedeniyle eyleyiciyi birinden vazgeçmeye, tasarımcıyı ise fetiş kavramından kesin 

sınırlarla  ayırmaya  yönlendirmek  sığlığına  düşmemek  gerekmektedir.  Tasarımın  da,  fetişin  de 

muhatabı  oldukları  eyleyiciler  nedeniyle  inkâr  edilemez  olabildiklerini  kabul  etmek;  ancak 

aralarındaki ilişkinin olması gereken halini kavrayabilmek için de niteliksel derinliklerine dalabilmek 

şarttır. Bu noktaya varana dek tenkit edilen ilişkiler düzenin niteliğini her iki kavramın da tanımında 

yer alan ikame etme eylemini karşılama çabası ve bu çabalar arasındaki ilgileşim belirlemiştir.  

 

Tasarlama eylemi geçersizin yerine geçerliyi ikame etmek isterken,  boşluk doldurduğu için varlığını 



sürdüren  fetiş  nesnelerinden  –  adaptasyonun  nitelik  değiştirmeye  yatkınlığı  nedeniyle  -  medet  umar 

hale  gelmiştir.  Ancak  fetiş  nesnesinin  eksiklileri  doldurarak  bütünlüğe  hizmet  edeceği,  tasarımın  da 

bütünlüğe  yeni  aracılığıyla  ulaşmaya  çalışacağı  düşünüldüğüne,  tasarım  –  fetiş  ilişkisinin  niteliğini 

belirleyen hususun ikame etme eyleminden öte bütünü kavramak için yeniyi kullanma olabileceği ıska 

geçilmiş; fetişin yeniye hizmet edebilme ihtimali yok sayılmıştır. 

 

Fetiş  her  ne  kadar  algısal  bir  kalıp  gibi  yerinde  dursa  da  fetişleşecek  yenilerin  olmadığını  iddia 



edebilmek mümkün müdür? 

 

Nesnelerin,  fetişleşerek  peşin  anlam  karşılıklarını  sundukları  eyleyicilerin  algı  kontenjanlarını 



doldurduklarını,  yeni  bir  fetiş  nesnesine  ihtiyaç  duyulmasını  engellediklerini  söyleyebilmek  olası 

mıdır? 


Fetiş  nesnelerinin  kalıplaşmış  yapısı  algı  –insan  tarihine  son  noktayı  koyamayacaktır.  Kimi  yeniler 

fetişleşerek  ileride  ulaşılacak  olan  fetişleşecek  yenilere  dek  hükmünü  sürdürecek  ve  ardından  algı 

sahnesindeki  yerinden  çekilebilecektir.  İnsanlık  tarihinde  fetiş  daima  yer  almış  ancak  kavramın  su 

yüzüne  çıktığı  dönemden  günümüze  dek  fetişleri  geçersiz  kılıp  ulaşılan  yenileri  fetişleştirmekten 

kendini alı koyamayan eyleyiciler bir anlamda yeniye olan ihtiyaçlarını da itiraf etmişlerdir. 

 

Fetiş – yeni kavramları arasında kurulması mümkün bu ilişkinin niteliğini kavramak içinse tasarlama 



eylem sürecine geri dönerek, eylem tanımı üzerindeki yerine bakmak gerekmektedir. 

 

Bir eylem olarak tasarlamanın varları birbiriyle ilişkilendirme boyutunda ele alındığı hatırlanırsa, fetiş 



nesnelerinin  bu  eylemde  –  tenkit  edildiği  üzere  -  birer  var  görevi  üstlendiği  fark  edilecektir. 

Tasarımdaki boşluğun fetişlerle ikame edilmesi vurgusu zemininde ele alınan ve bir anlamda fetişe yer 

verilmesiyle  tasarımın  kutsanacağına  en  azından  algılanması  noktasında  risksizlik  taşıyacağına  olan 

inançtan  söz  edildiği  düşünüldüğünde,  fetiş  nesnesinin  tasarım  dermesine  bir  birim  olarak            

kalıplaşmış algısının peşinliği nedeniyle - imgelenmeksizin yerleştirildiği kavranacaktır.  

 

Ancak  bu  noktada  da  fetiş  kavramının  tasarlama  eylem  tanımında  ilişkilendirildiği  söz  edilen 



varlardan öte ulaşılması hedeflenen bir varolmayan niteliğini taşıyabilmesi ihtimali göz ardı edilmiştir. 

Tasarımcının  fetişleşecek  niteliklere  haiz  bir  varolmayanı  tanımlama  ve  tasarlama  imkânı  hangi  erk 

tarafından, nasıl yok sayılabilir? 

 

İşlevsel  boşluğu  doldurduğu  gibi  algısal  çeşitliliğinin  peşine  takabileceği  ikincil  manalar  aracılığıyla 



manevi  eksikliklerin  telafi  edicisi  olacak  türde  ve  yenilikte  tasarımlara  ulaşma  olasılığından 

tasarımcıyı yoksun görebilmek nasıl mümkün olabilir? 




The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

33  


 

Fetiş  nesnelerinin  geçmişine  bakıldığında  tasarımcının  yenilerinin  katkısından  söz  etmemek  olası 

mıdır? 

 

Fetiş, tasarımda bilindik bir parça yerine, yeni bir bütün olarak çağrıştırıcılığını sürdüremez mi? 



 

Sözü  edilen  kırılma  noktası  fetişin  kurtarıcı  bir  birim  sıfatından  öteye  geçerek  ulaşıldığı  an 

kullanıcıları  tarafından  kutsanacak  bir  varolmayan;  bir  hedef  haline  gelebilmesidir.  Yenilerin 

fetişleşmesi,  fetişleşecek  yenilere  ulaşma  ve  sahip  olma  arzusunu  tetikleyerek  durağan  algı  kalıpları 

konumundaki  fetiş  nesnelerini  yeniyi  tüketmeye  yönlendiren  bir  hareket  kaynağı  haline 

getirebilecektir.  Bu  haliyle  fetiş  kavramı  tasarlama  eyleminde  yenilenme  arzusu  aracılığıyla  kendini 

bile geçersizleştirmeye açacak bir dinamik olarak yerini alabilecektir. 

 

Konu tasarım – fetiş ilişkisiyse tasarımcının bu iki kavramı birbirine bağlayacağı zemin fetişleşecek 



kadar  kutlu,  kendini  yıkacak  kadar  da  iştah  açıcı  tasarımlara  ulaşma  noktasında  kurulmalıdır.  Bu 

niteliğin  gerçekliğini  sorgulayabilmek  için  de  daha  önce  sıralanmış  olan  tasarım  –  eylem  –  süreç 

tanımlamalarının hakemliğine başvurulmalıdır. 

 

Olanın  adaptasyonunun  ötesine  geçilerek  tasarlama  eyleminin  temel  değişmezi  olarak  öne  sürülen 



imgelenmiş varların sürece dâhil edilmesiyle, bilinmesine rağmen o ana dek taşıdığı - tecrübeyle sabit 

- formu dışına çıkmayan birimlerin imgelemeyle birlikte yeni mana formlarına kavuşabilmeleri imkânı 

doğacak; bir var değil bir varolmayan konumunda ele alınan fetişleşecek tasarım nesnesini de bu mana 

formları  biçimlendirecektir.  İmgeleme  yoluyla  mananın  form  bulması,  formla  muhatap  olanın; 

kullanıcının da sübjektif manasını kurgulamasına sınırsız olanak verecektir. Böylece tasarlanan nesne 

tek  olsa  da  muhatabının  algı  haritası  üzerinde  işaretleyeceği  yer  ölçülemeyecek  çeşitlilikte  boşluğu 

doldurabilecektir.  Herhangi  bir  tasarım  dermesinin  herhangi  bir  biriminin  bile  imgeleme  eylemi 

nedeniyle  muhatap  olduklarının  sayısı  kadar  çeşitlilik  arz  edecek  anlamlara  (boşluklara)  parmak 

basabileceği düşünüldüğünde, adaptasyonun yönlendirdiği fetişizm merkezli kleptomanin ilkelliğinden 

kaynaklı aciziyeti kavranır hale gelecektir. 

 

İmgelenmiş varlar arasındaki ilişkinin aritmetikle kurulmasıyla da adaptasyonun vazgeçilmez varı olan 



fetiş  nesnesinin  algısal  peşinliği  nedeniyle  tasarımın  okunması  noktasındaki  hâkimiyeti  ortadan 

kalkacaktır.  Var  olanın,  eski  parçanın  yanında  getirdiklerinden  öte  varolmayanın,  yeni  bütünün 

algılatacakları  önem  kazanacaktır.  Boşluğu  yeniyle  doldurmanın  farkında  olmadan  daha  yeniye 

ulaşılmasını arzulatacak yeni bir boşluğu da beraberinde getireceği unutulmamalıdır.  

 

Aynı sorulara aynı şıkları işaretleyerek cevap bulmayı ummak, aynı sorulara kendine ait olduğu için; 



sübjektif olduğu için doğruluğu tartışılmayacak cevapları yazmak söz konusu olduğunda başlı başına 

bir  çaresizliğin  ifadesi  gibidir.  Soruların  aynılığına  rağmen  sübjektifliği  nedeniyle  doğru  cevapları 

yazabiliyor olmak soru – cevap sürecinin yenilenmesi arzusunu da tükenmez hale getirecektir. 

 

SONUÇ 

Fetişleşecek nesneyi tanımlayabilmek diğer bir deyişle ulaşılacak yeninin hangi özellikleri aracılığıyla 

hangi  mana  boşluğunu  doldurabileceğini  tasarlama  sürecinin  başında  kararlaştırabilmek  şüphesiz 

mümkün  değildir.  Herhangi  bir  nesnenin  herhangi  bir  birey  için  hangi  mana  noktalarında  kendini 

göstereceği kestirilemez. Ancak insan – nesne ilişkisinin tüm tasarım öğelerinde olduğu gibi duyusal 

karşılıklar  zemininde  ilerleyeceği  kesindir.  Bu  anlamda  nesneyi  fetişleştiren  –  hep  eksik  kalacak 

olmasına  rağmen  akla  gelenler  sıralanacak  olursa  –  kimi  zaman  geometrisi,  kimi  zaman  malzemesi, 

kimi  zaman  malzemesine  bağlı  renk  ve  dokusu,  kimi  zaman  boyutları,  kimi  zaman  miktarı,  kimi 

zaman  kurduğu  statü  –  değer  –  kimlik  ilişkisi,    kimi  zaman  sesi,  kokusu  vb.  leridir.  Ama  kıstas  ne 

olursa olsun nesneyi fetişleştiren, muhatabının onda gördüğüne inandığı sanattır. 

Maddenin manasıyla mananın maddesi yeni zemininde birleşebildiği an sanattan söz edilebilir. Bunları 

birleştirme  imkânından  da  eyleyiciyi  mahrum  etmemek  gerekmektedir.  Manası  olan  bir  maddeye 

ulaşmakla ya da maddeleşebilmiş bir manayı kavrayabilmekle algılatan ve algılayan açısından sanatsal 

değere  ulaşıldığı  düşünülemez.  Tasarımcı  manası  olan  maddeye  ulaşır,  muhatabı  ise  manasının 



The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

34  


maddesine  ait  özellikleri  –  kendince  –  kurgular  ve  bulmaya  çalışır.  Ancak  tasarımcının  manası  olan 

maddesi,  muhatabı  üzerindeki  manasıyla  bir  adım  öteye  taşınır,  kullanıcının  manasını  kurguladığı 

madde öngörüsü ise tasarımcının manalı maddesinin ilkliği, yeniliği tarafından çekimlenir ki yukarıda 

sözü edilen sanat işte bu karşılıklı ötelenmenin oluşturduğu kesişim kümesinin algısal niteliğidir. 

 

Bu  noktada  tasarımcı  –  kullanıcı  ilişkisini,  bir  tarafı  topallaştırırcasına  algısını  sabitleyerek  yaşam 



zemini  bulan  fetişleştirilmiş  nesnelerin  duyusal  kalıplarına  mahkûm  ederek  bozmayı  olumlamak 

mümkün değildir. Sanatına kapılanacak ama kapılanacak yeni sanatlar aramaya kışkırtacak kadar da 

anlamlandırmaya  açık  olacak  yaşamsal  yeniler  oluşturmak  peşinde  koşulmalıdır.  Bütünü  kavrama 

noktasında  şüphesiz  ki  herkes  eksiktir.    Önemli  olan,  tasarımın  iştahlandırmasıyla  bir  anlam  bulma 

süreci  başlatabilmek  ve  bu  sürecin  belirleyiciliğini  tükenmiş  yaşamların  kutsal  formlarının 

toptancılığından öte, bireyin sübjektif manalandırıcılığının sınırsız çeşitliliğine teslim edebilmektir. 



 

NOTLAR 

(1)  Tasarladığı  her  birimle,  kendisinin  de  bir  birim  olarak  içinde  bulunduğu  doğaya  bir  birim  ilave 

edecek  olan  tasarımcının  kendini  var  eden  kuralların  dışında  üretim  yapması  olası  değildir.  Birimler 

arasındaki  ilişkileri  işlemler  boyutunda  ele  alan  aritmetiği  varların  (birimlerin)  ilişkilendirilmesi 

eyleminden;  tasarlamaktan  soyutlanması  düşünülemez.  Legendre’  nin  ifade  ettiği  gibi  kozmos  bir 

birimler toplamıysa, tasarım da bu anlamıyla bir birimler dermesidir. 

(2)  Aritmetiği  ekleme  ve  eksiltme  olarak  iki  temel  başlık  altında  inceleyerek  tasarlama  eylemindeki 

izleri  sürülebilir.  Ekleme,  her  hangi  bir  şeyin  kendisiyle  paralellik  arz  eden,  türdeşi  ve  benzeri  olan 

şeylerin  ipucu  olarak  sağladığı  katkılarla  işaret  edilmesidir.  Bu  yöntemde  var  olmayan,  türdeşi  olan 

“var”ların  izi  sürülerek  ifade  edilecektir.  Eksiltme  ise,  herhangi  bir  şeyin  kendiyle  çelişen,  zıttı  olan 

şeylerle  bir  arada  sunulmasıdır.  Böylece  çelişen  “var”ları  sayesinde  var  olmayanın  altı  çizilecektir. 

Tasarım – aritmetik ilişkisi üzerine yazılmış bir hikâyede geçirdiği bir kaza sonucunda iki gözünü de 

tamamıyla  kaybeden  biri,  bu  engelinin  altını  çizecek  şekilde  giyinip  kuşanması  gerektiğinde  iki 

seçenek arasında kalmıştır. 

İlki, rehber köpek, üç noktalı kol bandı, eklemli bir baston ve siyah bir gözlüğün aralarında aynı iletiyi 

sunmayı  desteklercesine  kuracağı  birliktir.  Diğerinde  ise,  siyah  bir  şapka,  siyah  bir  palto,  siyah  bir 

takım elbise, siyah bir gömlek, siyah bir çift ayakkabı ve siyah bir gözlük kullanacak ama gözlüğün 

camı olmayacaktır…  



(3)Kleptomani  tanımında  yer  verilen  çalma  eyleminin  yerine  nesnelerin  fetişleşmesini  sağlayan 

bağlamından  koparma  eylemi  eklendiğinde  söz  konusu  tanım  fetiş  –  tasarım  ilişkisinin  eleştirilen 

niteliğiyle paralellik arz edecektir. 

 

KAYNAKÇA 

•  Freud,  Sigmund,  2000.  Cinsellik  Üzerine  Üç  Deneme.  Çeviren:  Selçuk  Budak.  Öteki 

Yayınevi.  

•  Freud,  Sigmund,  1927.  Fetishism.  Standard  Edition,  21,  pp.  s.  152  -  159.  Erişim: 

http://www.haverford.edu/psych/ddavis/p109g/ffetish.html

 

•  Hisarlıgil,  Hakan,  2003.  Biçim  Fetişi  İzler  başlıklı  makalesi.  TOL  Mimarlık  Kültürü  Dergisi 



içinde. s.13 -17. TMMOB Mimarlar Odası Kayseri Şubesi Yayını. 

•  Legendre,  Andre–  Marie.  1798.  “L’  Aritmetique  en  sa  Perfection”  En  Mükemmel  Halinde 



Aritmetik adlı incelemesinin önsözünden. 

•  Mulvey,  Laura.  1996.  Fetishism  and  Curiosity.  British  Film  Instıtute  –  Indıana  University 

Press. S 1 - 3. 

•  Öncü,  Fatih,  Türkcan,  Solmaz,  Canbek,  Özge,  Yeşilbursa,  Doğan  ,  Uygur,  Niyazi.  2009. 

Fetişizm  ve  Kleptomani:  Bir  Adli  Psikiyatri  Olgu  Bildirimi  başlıklı  çalışmanın  özeti. 

NöroPsikiyatri Arşivi Cilt:46 Sayı:3 s. 125. 

•  Öztürk,  Özkal  Barış.  2009.    Doğanın  Aritmetiği  ve  Tasarımdaki  İzdüşümleri  Üzerine  Bir 

Örüntü başlıklı çalışmanın Sonuç ve Sonucun Ötesi bölümlerinden. Gazi Üniversitesi Sanat ve 

Tasarım Dergisi. Sayı 4. s. 91 - 92 

•  Soygür, Haldun. 1999. Sanat ve Delilik başlıklı çalışmadan. Klinik Psikiyatri sayı :2 s:124 – 

125 erişim: http://www.klinikpsikiyatri.org/ 



The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication - TOJDAC July 2015 Volume 5 Issue 3

 

 



Gönderim Tari

hi:  15.02.2015,  Kabul  Tarihi:  28.06.2015, DOI NO: 10.7456/10503100/004 

Copyright © The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication 

35  


•  Yürekli, Hülya – Yürekli, Ferhan, 2003. Muskalı Mimarlık, Yaftalı Eleştiri başlıklı makalesi. 

TOL  Mimarlık  Kültürü  Dergisi  içinde.    s.21  -24.  TMMOB  Mimarlar  Odası  Kayseri  Şubesi 



Yayını. 

Yüklə 102,53 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə