18
göstərilməli və dövlət toxum kitabı qiymətli sənəd kimi saxla-
nılmalıdır. Hər bir sort haqqında ayrıca hesabat aparılır. To-
xumçu aqronom sorttəzələmə zamanı toxumların düzgün
istifadə olunmasını hər il dövlət toxum kitabında göstərir.
Dövlət səviyyəsində köhnə sortlar o zaman yenisi ilə əvəz
edilə bilər ki, o, yüksək məhsuldar, məhsulun keyfiyyəti və
digər əlamətlərinə görə köhnə sortlardan üstün olsun.
1.4. Toxumşünaslığın tarixi
Arxeoloji qazıntılar, qədim dövrün maddi-mədəniyyətinin
qalıqları, tarixi abidələrin, saxsı qabların və ev ləvazimatlarının
üzərindəki naxışlar, habelə bir çox bitki toxumlarının təsviri və
başqa faktlar göstərir ki, Azərbaycanda və Zaqafqaziyanın bir
çox başqa respublikalarında buğda və digər taxıl bitkilərinin
becərilməsi dörd min ildən artıq tarixə malikdir.
Bu barədə A.Məstanzadənin 1928-ci ildə Binəqədidə
(Bakıdan 10 km şimalda yerləşir) kəşf etdiyi qır qalıqları ara-
sında tapılan çətirli, paxlalı bitkilərin toxumları, ardıc və sö-
yüdyarpaq armud ağaclarının meyvələri olduqca maraqlıdır.
Bunlarla birlikdə qazıntılar zamanı buğda dəni və un, daş
kirkirə, xüsusilə buğda becərmək üçün daş toxalar, vəllər və s.
alətlər tapılmışdır. Göstərilən alətlərdən 3-4 min il bundan
qabaq istifadə edilirmiş.
Dənli bitkilərin becərilməsini, heyvanlardan istifadə edilmə-
sini, xüsusilə suvarma sisteminin varlığını göstərən surətlər
daha maraqlıdır. Bu şəraitdə yalnız suvarma sistemi sayəsində
əkinçilik özünə məxsusi yer tuta bilmişdir.
Mingəçevir ərazisində ilk bürünc dövrünə və sonrakı dövr-
lərə aid buğda, arpa və vələmir, yaşayış evlərinin divarına vu-
rulan suvaq qatının tərkibində küləş, saman və toxum qalıqları
tapılmışdır. Bunlarla bərabər çoxlu miqdarda dən əzən, oraqlar
üçün seqment və düzbucaq formalı çaxmaq daşları tapılmışdır.
Burada bəzən həvənglərə də təsadüf olunur. Aşkara çıxarılmış
19
dən saxlamaq üçün quyular da çox maraqlıdır. Bəzən quyuların
dibində üzvi maddə tapılmışdır ki, bunların da əzilmiş dən- un
olduğu ehtimal edilir.
Gültəpədəki qazıntılar zamanı 4,65 m dərinlikdə buğda və
arpa dəni tapılmışdır. Bundan başqa, yenə orada dən əzən və
keramikalar da tapılmışdır ki, bunların tarixi eramızdan əvvəl
III minilliyə aiddir.
Gəncə yaxınlığında, Göygöl rayonunun qərbində qazıntılar
zamanı tapılmış tayfa evində eramızdan əvvəlki II minilliyin
sonuna aid daş kirkirələr aşkara çıxarılmışdır burada həmin
dövrə aid olan taxta oraqlar üçün daş (çaxmaq daşı) qınlar da
tapılmışdır.
1940-cı ildə Göygöl rayonunda aparılan qazıntılar zamanı
ağac və daş vəllər tapılmışdır; bu vəllər çaxmaq daşından ibarət
olub, eramızdan əvvəlki II minilliyin sonuna aiddir. Bu vəllərlə
bir yerdə adam meyidi də dəfn olunmuşdur. Güman etmək olar
ki, bu adam əkinçi olmuşdur.
S.M.Qazıyev və başqa tarixçilərdən ibarət olan ekspedi-
siyanın üzvləri tərəfindən Mingəçevirdə aparılan qazıntılar
zamanı un və buğda dənəsi xüsusilə maraqlıdır. Bunlar
eramızın I əsrinə aiddir. Toxumlar öz kəhrəba rəngini və for-
masını tamamilə saxlamış, un isə rəngini azacıq dəyişmişdir.
Tapılmış buğdanın iki min il ərzində öz kəhrəba rəngini dəyiş-
məməsini, bir tərəfdən yaxşı saxlanma şəraiti, digər tərəfdən
isə buğdanın yüksək keyfiyyətinə malik olması ilə izah etmək
olar. Dənli bitkilərin yüksək keyfiyyətə malik olması XIV əsr
tarixçisi Həmdullah Qəzvininin əsərlərində təsvir edilmişdir.
Ən qədim zamanlardan bəri Azərbaycan ərazisində müxtəlif
kənd təsərrüfatı bitkilərinin və o cümlədən buğdanın geniş
miqyasda becərilməsi haqqında antik müəlliflər də məlumat
verir (Heredot, Teofrast, Plini, Polibi və başqaları).
Azərbaycanda bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərinin becəril-
məsi haqqında bəzi tarixçilərin, coğrafiyaşünasların və səyyah-
ların – Moisey Xorenskinin (V-VI əsrlər) və Moisey Kaqankat-
20
vatsinin (X əsr) daha müfəssəl məlumatlarına təsadüf edirik.
Sonuncu öz dövrününün Azərbaycan əkinçiliyini xarakterizə
edərək yazır ki, “Böyük Kür çayı öz axını ilə çoxlu miqdarda
iri və xırda balıqlar gətirir. Kür çayı böyük bir məsafə keçərək,
nəhayət Xəzər dənizinə tökülür. Çayın ətraf yerlərində bol
taxıl , şərab, neft, duz, ipək və pambıq istehsal olunur; buralarda
çoxlu zeytun ağacları var, dağlardan qızıl, gümüş və sarı qatran
çıxarılır”. Azərbaycanda müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin
becərilib inkişaf etdirilməsinə görkəmli şair Nizami Gəncə-
vinin poemalarında da təsadüf olunur.
Azərbaycanda dənli bitkilərin toxumçuluğunun tarixi əkin-
çiliyin tarixi ilə sıx əlaqədardır. İnsanlar ilk dəfə əkinçiliklə
məşğul olarkən yabanı halda yayılmış bitkilərdən seçib, öz
həyətyanı sahələrində becərmişlər ki, bu da seleksiya işinin
başlanması demək idi. Azərbaycanda qədim dövrlərdən bəri
yabanı halda yayılmış bir çox bitkilər vardır ki, bunlar insanlar
tərəfində seçilib becərilmiş və nəticədə mədəni hala salınmış-
dır. Yabanı halda bitən bir çox bitki formaları onların mədəni
sortları ilə müqayisə edilsə, sonuncuların nə qədər inkişaf etmiş
olduğu asanlıqla gözə çarpar. Ağsu dağlarının və cənub-şərq
yamaclarında (Böyük Qafqaz dağlarının şərq yamaclarında)
yabanı halda geniş yayılmış Triticum araraticum Jakubz.
növünün formaları ilə mədəni buğda sortlarının müqayisəsi də
buna parlaq sübutdur. Bu buğda növü ilk dəfə 1931-ci ildə
M.M. Yakubsiner tərəfindən Azərbaycan ərazisində - Naxçıvan
MR-da Əznəburt kəndi yaxınlığındakı dağlarda (Kiçik Qafqa-
zın Dərələgöz sıra dağlarının cənub ətəklərində) başqa yabanı
buğda bitkisi formaları ilə ( Triticum aegilopodies Balansa)
birlikdə tapılmışdır. Azərbaycanda bitən arpa bitkisinin bir çox
yabanı formalarını (bulbozum və spontanium), habelə yabanı
birillik və çoxillik çovdar bitkilərini onların mədəni sortları ilə
müqayisə etdikdə bu sonuncuların üstünlüyü nəzərə çarpır.
Göstərdiyimiz misallar insan fəaliyyəti nəticəsində (becərmə,
seçmə və hibridləşdirmə) bitki orqanizminin təbiətini dəyişdir-
Dostları ilə paylaş: |