Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
296 ən kiçik bir sahəsidir (bax. Allel, Muton, Rekon, Sistron). GENBANK - mədəni bitkilərin genetik ehtiyatları nümu- nələrinin (toxum, tozcuq, spor, toxuma, DNT və s.) müvafiq saxlama şəraitində mühafizəsi üçün xüsusi qurğu və avadanlıqla təchiz edilmiş saxlanma yeri (otaq, bina, kamera); GENETIK AŞINMA - genetik ehtiyatların səmərəsiz isti- fadəsi və lazımi şəraitdə saxlanılmaması da daxil olmaqla an- tropogen fəaliyyət və təbii fəlakət nəticəsində genetik müxtəlifliyin itirilməsi GENOFOND - bitki genetik ehtiyatlarının təbii mühitdə, mühafizə və idarə olunan müxtəlifliyi; populyasiya müəyyən sıxlığı ilə xarakterizə olunan genlərin məcmu. Bioloji populyasiya genotipcə müxtəlif fərdlərdən təşəkkül edir. XƏTT-heyvandarlıqda bir erkək törədicinin (məs., buğanın) nəsil üzrə seçilib yaradılmış qrupu. XROMOSOM-hüceyrələrin nüvəsində öz-özünü törətmək qabiliyyətinə malik olan cisimlər olub, meyoz və mitozda müəyyən boyayıcılarla rənglənir və mikroskop altında aydın görünür. Orqanizmin irsi informasiyalarının maddi əsasıdır. İDENTİFİKATOR – təyinedici, ad və ya qeydiyyat nöm- rəsi. Hər bir nümunənin müxtəlif identifikatorları ola bilər. Lakin milli kolleksiyalara ilk dəfə daxil olarkən verilən milli identifikator unikal olmalıdır (yəni yalnız bir nümunəni təyin etməlidir); İN SİTU MÜHAFIZƏ – yabanı bitki müxtəlifliyinin təbii areallarında, becərilən sort və digər nümunələrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini və adaptiv xassələrini qazandığı mühitdə mühafizəsi və idarə olunması; İN VİTRO (latın dilində - şüşədə) – bərpa, çoxaldılma, toxuma kulturası üzrə tədqiqatların sınaq şüşəsində təcrübə qoyulmaqla aparılması; KLON – vegetativ çoxalan bir başlanğıc fərdin və ya apomiksis yolu ilə əmələ gələn toxumların nəsillərinin məcmuu. 297 KSENSİYALILIQ – Alabəzəklilik QEYRI – NORMAL CÜCƏRMƏ - müxtəlif səbəblərdən olur. onlardan ən çox yayılanı zədələnmədir. MATERİAL MÜBADİLƏSI SAZİŞİ – bitki genetik ehtiyatları nümunələrinin sahibləri, istifadəçiləri və digər əlaqədar yerli və xarici hüquqi və fiziki şəxslər arasında bu ehtiyatların mübadiləsi ilə bağlı məsələləri əhatə edən ikitərəfli və ya çoxtərəfli saziş (müqavilə); MAYALANMA – Qametlərin birləşməsi METASPOR – (makrospor) çiçəkli bitkilərdə meyoz nəti- cəsində yaranan tetrad hüceyrələrindən biri. MƏDƏNİ BİTKİLƏR - insan tərəfindən ərzaq məhsulları, sənaye üçün xammal, yem, dərman, bəzək (dekorativ) məqsədi ilə becərilən bitki növləri, sort və formaları; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTİYAT NÜ- MUNƏLƏRİ - canlı saxlanılan bütöv bitkilər, həmçinin on- ların eyni növə və ya növdaxili taksona aid olan bitkilər almaq imkanı verən hissələri (toxum, kök yumruları, qələmlər, soğanaqlar, kökümsovlar, canlı bitkilər və s.), orqanlarının toxumaları, hüceyrələri; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTİYATLARI - ərzaq məhsulları istehsalı, kənd təsərrüfatı, tibbi və digər fəaliyyətlər üçün faktiki və ya potensial dəyərə malik bitki mənşəli istənilən genetik material; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTİYATLARI KOLLEKSİYALARI - bitki müxtəlifliyinin toplanmış, sis- temləşdirilmiş və sənədləşdirilmiş, fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən onların təbii həyat mühitindən (yabanı növlərin təbii areallarından, sortların isə səciyyəvi xüsusiyyətlərini və adaptiv xassələrini qazandığı yerlərdən) kənarda nəzarət edilən şəraitlərdə saxlanan komponentləri; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTİYATLA- RININ MİLLİ KATALOQU - bitki genetik ehtiyatlarının milli kolleksiyalarında qorunub-saxlanan genetik ehtiyat 298 nümunələrinin vahid formaya salınmış məlumat bazası; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTIYATLARI- NIN MİLLİ KOLLEKSİYASI - dövlət mülkiyyətində və mühafizəsində olan mədəni bitkilərin genetik ehtiyatlarının kolleksiyası; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN GENETİK EHTİYATLARI- NIN MÜHAFİZƏSİ - mədəni bitkilərin genetik ehtiyatlarının toplanması, təhlükəsiz qorunub-saxlanması və öyrənilməsi; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN MİLLİ GENOFONDU - yerli xalq və elmi seleksiya sort və formaları, həmçinin ölkə ərazisinin təbii məskənlərində bitən, onlara yaxın yabanı bitki növləri; MƏDƏNİ BİTKİLƏRİN YABANI ƏCDADLARI - təkamülcə və genetik cəhətdən mədəni bitkilərə yaxın, onlarla eyni cinsə, növə aid olan, mədəniləşdirilmə və yeni sortların alınmasında istifadə baxımından potensiala malik yabanı növ və formalar; MİKROSPOR –çiçəkli bitkilərdə meyoz nəticəsində əmələ gəlmiş 4 hüceyrədən biri. MİTOZ – qeyri cinsi çoxalma MONOHİBRİD –bir cüt allellə görə heteroziqot olan orqanizm. MÖHKƏM TOXUMLULUQ - toxumun xüsusi sakitlik tipidir. Təbiətdə geniş yayılmışdır, tarla bitkiləri arasında paxlalılar, xüsusən də ot bitkiləri üçün xarakterikdir. Möhkəm toxumluluq termini dedikdə - verilmiş toxum partiyasında bərk toxumların faizlə miqdarı başa düşülür. NORMAL CÜCƏRMIŞ TOXUMLAR - cücərtiləri sağ- lam, kökcükləri zədələnməmiş, cücərtinin bütün strukturlarını qiymətləndirmək mümkün ola biləcəyi qədər inkişaf etmiş toxumlardır. ON-FARM MÜHAFİZƏ – becərilən xalq seleksiyası sortlarının və formalarının səciyyəvi xüsusiyyətlərini və adaptiv xassələrini qazandığı ərazilərdə yerləşən fərdi, xüsusi, 299 kollektiv və s. fermer təsərrüfatlarında, həyətyanı sahələrdə mühafizəsi və idarə olunması; ORİJİNAL TOXUM - Ilkin toxumşünaslıq mərhələlərində bitki nəsillərinin seleksiya yolu ilə seçilməsi və qiymətləndiril- məsi nəticəsində alınmış toxuma deyilir. PARTENOGENEZ –mayalanmamış yumurtadan rüşeymin inkişafı. POPULYASİYA – müəyyən ərazidə yaşayan, bir–biri ilə sərbəst cütləşən, bu və ya digər dərəcədə növün digər qruplarından təcrid olunmuş fərdlər qrupuna deyilir. REPRODUKSİYALI TOXUM- Elit toxumun ardıcıl çoxaldılmasından alınmış toxuma deyilir. SEDİMENTASİYA – 2 faizli sirkə turşusu məhlulunda un dənəciklərinin şişməsini göstərir. Bu göstərici nə qədər yüksək olarsa, çörəkbişirmə keyfiyyəti bir o qədər yüksək olar; SELEKSİYA – seçmə SORT- eyni genotip, genotiplər qrupu və fenotiplərin əlamətlərini səciyyələndirən, həmin toksona aid digər bitki qruplarından ən azı bir əlamətinə görə fərqlənən oxşar bitkilər qrupu; SORTDƏYİŞMƏ─təsərrüfat sahələrində bir sortun (və ya bir neçə sortun) qeydiyyatdan keçmiş digər daha məhsuldar və ya əvvəlki sortla müqayisədə hər hansı üstünlüyə malik olan sortların toxumu ilə əvəz olunmasıdır. SORTTƏZƏLƏMƏ─təsərrüfatda sortluq toxumun həmin sorta aid olan daha yüksək reproduksiyalı toxumla əvəz olunmasıdır. SPOR –sporogenez nəticəsində sporositlərdən əmələ gələn haploid rüşeym hüceyrəsi olub, nəsil növbələşməsində qeyri – cinsiyyətli çoxalmadan cinsiyyətli çoxalmaya keçid formadır. STERİLLİK –(dölsüzlük) cinsiyyətli yolla nəsil əmələ gətirmək xüsusiyyətinin azalması və ya tamam itməsi. SUPER ELİT TOXUM- Orijinal toxumun çoxaldılma- sından alınmış toxuma deyilir. 300 ŞAXTA VURMUŞ TOXUMLAR - Yetişmə dövründə şaxta ilə zədələnən, asanlıqla qabığından ayrılan və səthi qırışıq olan toxumlardır; TAKSONOMIK TƏSNİFAT – oxşar xüsusiyyətlərinə və əlamətlərinə görə fərqlənən fərdlərin müəyyən təsnifat qrupun- da (məsələn, bitki sistematikasında fəsilə, cins, növ, növ- müxtəlifliyi və s. taksonlar mövcuddur) birləşdirilməsi. Bitki növünün takson adı (elmi adı) ümumi qəbul edilmiş qaydaya əsasən, cins və növ adından ibarət olur. Məsələn, Triticum aestivum taksonu: burada Triticum buğda cinsinin, T.aestivum isə çörək buğdası (yumşaq buğda) növünün elmi adıdır. TƏBII MÜHİTDƏ MÜHAFİZƏ - yabanı bitki müxtəlif- liyinin təbii areallarında becərilən sort və digər nümunələrin xarakterik xüsusiyyətlərini və adaptiv xassələrini qazandığı mühitdə (in situ) mühafizəsi və idarə olunması; TƏMİZ XƏTT- həmişə öz-özünə tozlanan və hamısı bir homoziqot fərddən əmələ gələn bütün fərdlərin məcmuu. TƏSƏRRÜFAT UZUNÖMÜRLLÜYÜ – toxumun opti- mal şəraitdə kondision cücərməsini saxlamaq xüsusiyyətidir. Bioloji və həmçinin təsərrüfat uzunömürlülüyü bu xüsusuiy- yətlərin davam etdiyi dövrlə xarakterizə olunur. TOXUM – kənd təsərrüfatı bitki sortunun təkrar istehsalı üçün istifadə edilən bitkilərin generativ (toxum) və vegetativ (çiling, ting, şitil, soğanaq, kök yumruları və s.) orqanı; TOXUM SAKİTLİK DÖVRÜNDƏ hansısa bir növün toxumları üçün əlverişli şəraitin olmasına baxmayaraq, bö- yümür, bununla belə həyat qabiliyyətini saxlayır; TOXUMLARDA DƏNİN DOLMA DƏRƏCƏSİ- Dənin 100% dolması zamanı toxumun ölçüləri (eni, uzunu və iriliyi) və 1000 ədəd dənin kütləsi maksimal həddə olur; TOXUMLARIN ARBİTRAJ TƏHLILI- təsərrüfatlar və təşkilatlar arasında olan toxumların səpin keyfiyyəti haqqında fikir ayrılığına aydınlıq gətirmək məqsədilə toxumların təh- lilidir. Toxumların arbitraj təhlili toxum nəzarəti təşkilatlarında 301 aparılır; TOXUMLARIN BOYATMA GÜCÜ – toxumların laboratoriya şəraitində torpağın və ya onu əvəz edən substratın üzərinə çıxma qabiliyyəti; TOXUMLARIN CÜCƏRMƏ ENERJİSİ- tam cücərmə qeydə alınmamışdan qabaq normal cücərmiş toxumların sayı. Bu say hər bitki üçün Dövlət Standartları ilə müəyyən müddətdə təyin edilir; TOXUMLARIN CÜCƏRMƏ QABILİYYƏTİ - müəyyən edilmiş müddətdə normal inkişaf etmiş cücərtilər verən toxum- ların sayının, götürülmüş toxumların sayına olan nisbətdir; TOXUMLARIN FORMASI – Üç ölçü vahidi ilə xarak- terizə olunur – uzunluğu, eni və qalınlığı. TOXUMLARIN HƏYATİLİK QABİLİYYƏTİ - toxumluq materialda canlı toxumların% -lə miqdarı nəzərdə tutulur; TOXUMLARIN İNDIVIDUAL KÜTLƏSİ - bir dənin milliqramla kütləsi, hansı ki, eşmə tərəzidə təyin edirlər bu da elmi tədqiqatlar zamanı əhəmiyyət kəsb edir. TOXUMLARIN LÜMINESENT – toxumların orijinal- lığını, onların həyatilik qabiliyyətini, xəstəliklərlə yoluxmasını, xarici mühit şəraitinin təsirindən aldıqları zədələrin lümine- senslərin istifadəsi ilə təyin edilməsi; TOXUMLARIN MƏCBURI SAKİTLİK HALI-Toxu- mun cücərməsinə, xüsusən toxumun torpağın dərin qatındakı sakitlik vəziyyətində bu halda olmasına işığın müsbət təsiri var; TOXUMLARIN NATURA ÇƏKİSİ – Bir litr toxumun qramla çəkisidir. TOXUMLARIN NƏMLIYI– qurudulmaq üçün götürül- müş toxum nümunəsində olan suyun%-lə miqdarıd TOXUMLARIN SIXLIĞI – vahid həcmdə toxumun kütləsidir, qramla ifadə olunur. Bu əlamət toxumun sıxlığından, kimyəvi tərkibindən və yetişməsindən asılıdır. TOXUMLARIN ZƏDƏLƏNMƏSİ – k/t maşınlarının və 302 texnikasının işçi orqanlarının təsiri ilə mexaniki zədələnməsi; TOXUMŞÜNASLIQ – k/t elminin bir sahəsi olub, to- xumların mayalanmadan sərbəst bitki olanadək həyatını və inkişafını öyrənir; TOXUMUN CILIZLIĞI - Tam dolmamış, büzülmüş toxumlardır; TOXUMUN ELASTİKLİYİ VƏ MÖHKƏMLİYİ. Fərqli elastikliyə malik toxumlar fərqli düşmə sürətinə malik olurlar. Toxumların elastikliyi nə qədər çox olarsa bir o qədər onlar şaquli düşmə zamanı uzağa uçar. Bu xüsusiyyətdən istifadə edərək, qabıqlı toxumları zədəlilərdən (düyü, yulaf), nəmliləri qurulardan ayırmaq olar. TOXUMUN ELEKTRİKLİK XÜSUSIYYƏTİ - Toxumların sortlaşdırılmasında istifadə olunan metodlardan biri də fasiləsiz elektrikin verilməsidir. TOXUMUN GERÇƏK VƏ YA HƏQİQİ SAKİTLİK HALI - xarici mühitin heç bir təsirindən böyümür, bu hal əsasən oduncaqlı bitki növlərində, meyvə və ot bitkilərində olur; TOXUMUN MÜTLƏQ ÇƏKISI - 1000 ədəd toxumun quru maddəyə görə hesablanmış qramlarla çəkisidir; TOXUMUN NİSBİ SAKİTLİYİ –toxumlar yalnız müəyyən spesifik şəraitdə cücərməsi; TOXUMUN RƏNGI – növ və ya sort əlamətidir. O, ağdan qara rəngə qədər dəyişir. İki göstərici ilə xarakrerizə olunur ; TOXUMUN SAKİTLİYİ – bitkilərin təkamül prosesi nəticəsində əldə etdiyi xüsusiyyətdir, belə ki, bu xüsusiyyətə görə, növün təbiətdə uzun illər saxlanılması mümkündür; TOXUMUN SƏTHI - onun strukturunun xüsusiyyətlərini göstərir və təmizlənmə və sortlaşdırma proseslərinə təsir edir; TOXUMUN ŞÜŞƏVARİLİYİ – toxumun zülal tərkibini xarakterizə edən əlamətlərdən biridir. Belə ki, əgər toxum şüşəvaridirsə, bu onun tərkibində yüksək miqdarda zülal və xırda dənəli nişastanın olmasını göstərir; 303 TOXUMUN TƏMIZLİYİ- nəzarət toxumlarda əsas bitkinin toxumlarının miqdarının% -lə kütləsidir; TOXUMUN ÜMUMİ TƏSVİRİ – bu əlamət iki ölçü - eni və uzunu ilə xarakterizə olunur. O toxumun en üzünün düz səth üstündə proyeksiyasının göstərir; YABANI ƏCDAD (QOHUM) - Mədəni növlərin az və ya çox dərəcədə qohumluğu (əksər hallarda eyni bor cins daxilində) olan becərilməyən növ. YERLİ SORTLAR - başlıca olaraq ənənəvi aqrosistem- lərdə istifadə edilən, kənd təsərrüfatı istehsalından çıxarılan, lakin müəyyən elmi, sosial-iqtisadi, mədəni-tarixi və digər əhəmiyyət kəsb edən yerli, əsasən elmi və xalq seleksiya sortları; ZİQOT - mayalanmadan sonra əmələ gələn orqanizm; 304 305 306 307 308 309 ƏDƏBİYYAT 1. 2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət proqramı. İqtisadiyyat qəzeti , 4-10 sentyabr 2008-ci il. 2. Axundov M.A. İsmayılov A.S. Genetika. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı – 1981 3. Aqronomun məlumat kitabı (red:X.O.Güləhmədov), Azərnəşr. 1989. s. 240. 4. Allahyarov S.Z. Elmi - tədqiqat əsasları, Gəncə, 2002 5. Aprobator və Aprobasiya haqqında əsasnamə 6. Azərbaycan Ekologiya Standartlarının Monitorinqi Fondunun internet saytı: http://azecology.org 7. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin internet saytı: http:/ /www. eco. gov. az 8. Azərbaycan Respublikasının Biomüxtəliflik üzrə Ölkə Tədqiqatı. Bioloji Müxtəliflik Konvensiyası üzrə I Milli Məruzə. Bakı, "ƏLFƏRÜL", 2004, 160 s. 9. Bitki Genetik Ehtiyatları üzrə Milli İnformasiya Mübadiləsi Mexanizmi. 2006, Bakı (Internet portalı:h ttp://www.pgrfa. orş/gpa/aze) 10. Dubinin N. İ. Ümumi genetika, M., “Nauka” , 1970 11. Əkbərov Z.İ., Məmmədov A.T. Bitki genetik ehtiyatlarının əsas tədqiqat strategiyaları // Azərbaycan Aqrar Elmi, Bakı, 2007, N1-3. 12. Əliyev C., Əkbərov Z., Məmmədov A. Bioloji müxtəliflik. Bakı “Elm” - 2008 13. Əlizadə A.V. Yumşaq buğda sortlarının kombinasiya qabiliyyəti. Bakı, 1987 14. Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Bitki Genetik Ehtiyatlarının vəziyyətinə dair II Ölkə Hesabatı. 2006, Bakı (internet- resursu:http://www.pgrfa.org/gpa/aze/azerbaijan2az.pdf 15. Hacıyev C.Ə., Hüseynov M.M., Məmmədova K.Y. Əkinçiliyin elmi əsasları və sistemləri. Gəncə, 2005 310 16. Həsənov Z.M. Meyvəçilik (laborator-praktikum) Bakı,2010 17. Həsənov Z., Əliyev C. Meyvəçilik, Bakı, 2007. 18. Ibrahim Cəfərov. Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı- “Elm” 2009 19. İsmayılov M.M Taxılçılıqda məhsuldarlığı yüksəldən və ekoloji təmiz məhsul istehsalını təmin edən aqrotexniki tədbirlərin öyrənilməsi. Bakı, 1999. 20. Quliyev R.Ə. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı, 2003 21. Qulyayev Q.V. Genetika M., “Kolos”, 1971 22. Qurbanov F.H. İlkin toxumçuluq, sorttəzələmə və sortdəyişmənin təşkili. Gəncə 2004. 23. Qurbanov F.H. Yumşaq buğdanın qısaboylu perspektiv formalarının öyrənilməsi. Bakı, 1998. 24. Qurbanov F.H., Eldarov E.İ. Növarası hibridləşmə zamanı valideyn formaların qovuşmasının təyini. Bakı, 1996. ekologiya nəşri. 25. Qurbanov F.H., İskəndərov A.S. Payızlıq dənli taxıl bitkilərinin becərilməsi və toxumluğuna dair tövsiyyə. Gəncə 2002. 26. Qurbanov F.H., Kənd təsərrüfatı bitkilərinin seleksiyası və toxumçuluğu. Bakı, 2011. 27. Qurbanov F.H.. İbrahimov A.Q., Seleksiya və toxumçuluq (laborator-praktikum). Bakı 2012 28. Musayev Ə.C., Hüseynov H.S., Məmmədov Z.A. Dənli-taxıl bitkilərinin seleksiyası sahəsində tədqiqat işlərinə dair tarla təcrübələrinin metodikası. Bakı, 2008 29. Mustafayev İ.D. Azərbaycan buğdalarının genetiki- seleksiya öyrənilməsi. Bakı, 1965. 30. Mustafayev İ.D. Azərbaycanda buğda bitkisinin seleksiyası. Bakı – 1958. 31. N.Y Seyidəliyev. Genetika , seleksiya və toxumçuluq . Bakı – 2010. 311 32. Seyidəliyev N.Y. Genetika 100 sual və 100 cavab, Bakı – 2001 33. Seyidəliyev N.Y. Genetika, seleksiya və toxumçuluq, Bakı 2010. 34. Seyidəliyev N.Y. Keyfiyyətli toxum yüksək mıhsulun əsasıdıdr, Gəncə - 2003 35. Seyidəliyev N.Y. Pambığın toxumçuluğuna dair tövsiyələr, Bakı -1995 36. Stent Q. Molekulyar genetika, “Mir”, 1974 37. Toxumçuluq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu İ. Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti – Bakı şəhəri, 01 fevral 2007-ci il 38. Бадина Г.В., Королев А.В., Королева P.O. Основы агрономии. Л., 1988. 448 с. 39. Вавилов Н.И. Проблемы происхождения мирового земледелия в свете современных исследований.М ., 1932. 312 Nizami Seyidəliyev, Firudin Qurbanov. Mina Məmmədova “Toxumşünaslıq” dərslik Bakı, “MBM”, 2014, 312 səh. Нашир: Ъейщун Ялийев Бядии редактор: Афяр Фяттащова Дизайнер: Ирадя Ящмядова Техники редакторлар: Цлви Ариф, Асим Сяфяров Операторлар: Мялащят Гулийева, Тярлан Гулийева _________________________________________ Йыьылмаьа верилмишдир: 01.02.2014 Чапа имзаланмышдыр: 25.03.2014 Тираж 300; ш.ч.в. 19,5 «МБМ» няшриййатынын мятбяясиндя чап олунмушдур Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|