Microsoft Word Türe, Fatih
Yüklə 173,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kaynakça
- Amme İdaresi Dergisi
- Siyasal Düşünceler ve Yönetimler
- Siyasi Düşünceler Tarihi
SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 41 Bunun için ise birey özgür olmalıdır. Dolayısıyla bireycilik ve özgürlük, birbirlerini bütünleyen, biri olmadan diğerinin anlamını yitirdiği kavramlardır. Bu çerçevede liberalizm, bireysel özgürlüğü temele oturtan bir yaklaşımdır. Nitekim liberal düşünürler, faydacılık, doğal hukuk, demokrasi gibi konularda farklı düşünceler üretseler de, bireycilik ve özgürlük konusunda adeta birbirlerinin düşüncelerini yinelemişlerdir. Öncelikle şu noktayı belirtmek gerekir ki özgürlük, yalnızca liberal düşünceye özgü, bir tek onun ele aldığı ve savunduğu bir kavram değildir. Nitekim sosyalizmden anarşizme, hatta faşizme kadar bir çok düşünce ve ideoloji, özgürlük üzerine eğilmişlerdir. Bu nedenle değişik özgürlük tanımları ve anlayışları bulunmaktadır. Klasik liberal kurama –özellikle Locke’a- göre doğada var olan, insan aklının vicdan süzgecinden geçirerek ortaya koyduğu kuralların tümü olarak kabul edilen doğal hukuk öğretisi, insanın devletten önce ve devlet gücünün üstünde var olan haklarını temel alır. Bu bağlamda yaşama hakkı, özgürlük hakkı ve mülkiyet hakkı, insanın doğal olarak sahip olduğu üç temel haktır. Dolayısıyla liberalizmin, insanın en temel özelliği ve özü olarak gördüğü özgürlük, bireyin kendine özel bir davranış, düşünce, inanç ve mülkiyet alanına sahip olması, baskı ve zorlama altında kalmaksızın dilediğini yapabilmesi ve istediği gibi davranabilmesidir. Anlaşılacağı gibi liberalizmin bu özgürlük tanımı, “negatif özgürlük” olarak adlandırılan, bireyin dışarıdan gelen bir zorlama altında kalmaksızın davranabilmesi, herhangi bir davranış, tutum, inanç ve düşünce kalıbıyla yükümlü tutulmaması anlamında bir özgürlüktür (Hayek, 1995: 61-65). Bireyin herhangi bir dış müdahaleye uğramadan davranabildiği, düşünebildiği ve inanabildiği alan ne kadar geniş ise, özgürlüğü de o denli geniştir. Bu açıdan liberalizmin negatif özgürlüğü, daha önce de değinildiği gibi “bir şeyden özgürlük”tür ve burada asıl olan, özgürlüğün bireye “bir şey” sağlaması değil, onu dış baskı ve zorlamalardan korumasıdır. Liberal özgürlük üzerine en kapsamlı görüşleri öne süren Constant’a göre, modern özgürlük anlayışı, eski çağların –örneğin antik Yunan’ın- özgürlük anlayışından çok farklıdır. Eskilerin özgürlüğe verdikleri anlam köle olmama ve yurttaş olarak siyasal yaşama katılma hakkı ile sınırlı kalırken, modern özgürlük, bireyin yalnızca yasalara uyması ve yasaların sınırlamadığı her şeyi yapabilmesidir (Göze, 2000: 241-242). Bu
Fatih TÜRE 42 bakımdan liberal özgürlük, yaşam, düşünce, inanç, basın, ekonomik girişim gibi yaşamın tüm alanlarını kapsayan bir özgürlüktür. Yine Constant’ın “Kişilere yasaklanmayan her şey müsaade edilmiş demektir; siyasal iktidarlar için ise, izin verilmemiş her şey yasaklanmıştır” sözü, liberalizmin özgürlük anlayışını özetler.
Liberalizmde asıl olan bireyin özgürlüğü ve bunun korunmasıdır. Nitekim liberalizm denildiğinde ilk akla gelen ve bu düşüncenin en büyük ideologu olan Locke’un kuramının özü, insanların yaşamları, özgürlükleri ve mülkiyetleri üzerinde mutlak egemen oldukları, devletin varlık nedeninin ise, bireyin söz konusu haklarını garanti altına almak ve korumak olduğudur. Bir toplumsal sözleşme kuramcısı olan Locke’a göre, devlet öncesi doğa durumu, insanların birbirleri üzerinde baskı kurmadığı ve herkesin özgür biçimde yaşadığı bir dönemdir. Bu dönemdeki tek sorun ya da eksiklik, herkesin, hak ve özgürlüklerine yönelik saldırıları önleme ve doğal cezalandırma yetkisini kendisinin kullanmasıydı. Açıkçası böyle bir yetki, herkesin herkesi cezalandırabileceği ve dolayısıyla Hobbes’un “herkesin herkesle savaştığı dönem” dediği bir kaos ortamı olasılığını içermektedir. Sonuçta ise insanlar aralarında yapmış oldukları bir sözleşme ile, doğal durumda sahip oldukları bu cezalandırma yetkisini topluma, dolayısıyla devlete devretmişler ve söz konusu düzensizlik ve çatışma olasılığını ortadan kaldırmışlardır. Burada devlet, sözleşmeye taraf olduğu için sorumlu ve sınırlı yetkilidir; insanlar, hak ve özgürlüklerini değil bunları koruma ve cezalandırma yetkisini sözleşmeye konu yaptıkları için, devletin yetkili olduğu alan güvenlik ve adaletle sınırlandırılmıştır. Dolayısıyla devletin amacı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır: Doğal durumdaki özgürlükleri korumak. Locke’un –dolayısıyla liberalizmin- bu savı ile kişinin doğal durumda sahip olduğu yaşam, özgürlük ve mülkiyet üzerindeki hakların korunması devletin birincil görevidir. Kişinin özgür alanını belirleyen bu doğal, vazgeçilmez haklar aynı zamanda devletin sınırlarını da çizer ve bu sınırları aşan devlet meşruiyetini yitirir. Görüldüğü gibi bu tür bir varsayım, devletin etkinlik alanının, kendisine devredilen güçlerin ya da
SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 43 yetkilerin sınırları içinde kalması yargısına doğru kolaylıkla kayar. Devlet, söz konusu sınırların dışına çıktığında, bir “istilacı”ya dönüşür (Lipson, 2005: 176). Bu aşamada akla gelen ilk ve temel soru şudur: Devletin kendi yetki ve etki alanının içinde kalmasını sağlayacak ve dolayısıyla bir istilacıya dönüşmesini engelleyecek olan nedir? Başta Locke olmak üzere liberallerin buna verdikleri yanıt hukuk devleti ve güçler ayrılığı olmuştur. Daha açık bir deyişle liberalizm, devlete devlet olmanın en önemli işlevi olarak, insanların özgürlüklerini ve doğuştan geldiği ileri sürülen haklarını tanımak ve korumak zorunda olan bir “hukuk devleti” olma işlevi, bir bekçi devlet görevi yüklemiştir. Nitekim 1688 İngiliz Haklar Bildirgesi, 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi, 1787 Amerikan Anayasası ve 1789 Fransız Yurttaş ve İnsan Hakları Beyannamesi gibi bu zaman diliminin hukuksal metinleri, devlet tanımındaki söz konusu değişimi kabul ve ilan etmişlerdir. Bundan böyle hak ve özgürlüklerin devlet tarafından verilmediği, fakat onun tarafından tanındığı ve korunduğu anlayışı egemen olacaktır; devlet, hukuku yapan, ancak yaptığı hukukla kendisini de sınırlandıran devlettir ve bu sınırlamanın kriteri, insanların temel hak ve özgürlükleridir. Öte yandan temel hak ve özgürlükler kriterine göre gerçekleşecek sınırlamayı yapacak ve denetleyecek olan unsur ise, devletin kural koymak, kuralları uygulamak ve söz konusu uygulamayı denetlemek biçimindeki üç temel işlevini, açıkçası yasama, yürütme ve yargı erklerini farklı ellere vermek, bunlar arasındaki ilişkiler yoluyla bütün olarak devleti, kendi sınırları içinde tutmaktır. Açıkçası liberal düşünceye göre devletin sınırı, bireylerin temel hak ve özgürlükleri, bu sınırlamayı gerçekleştirecek olan ise yine devletin kendisidir.
Locke ile başlayan özgürlükçü kuram, özellikle Anglo-Sakson liberalizminde önemli bir yeri olan Faydacı Okul’un önde gelen isimleri Bentham ve Mill ile birlikte ciddi değişimlere uğramıştır. Bentham’a göre insan, doğası gereği kendisine haz veren şeyleri ister ve yapar; kendisine maliyet yükleyen şeylerden ise kaçınır. Haz ve mutluluk tek ve gerçek iyidir. Bu yaklaşım, liberalizme “özel çıkarın maksimizasyonu” anlamına
Fatih TÜRE 44 gelen faydacılığı eklemlemiştir; insanların davranışları sınırlanmadığı ve baskı altında tutulmadığı sürece, gerçek mutluluğa ve refaha ulaşmak mümkündür. Başka bir ifade ile bireylerin kendi mutlulukları peşinde koşmaları sonucu toplumun mutluluğu da gerçekleşmiş olacaktır (Aktan, 1995: 8-9). Toplumsal sözleşme kuramını, doğal hukuku ve doğal hakları kesinlikle reddeden Bentham’a göre, bir eylem, bir doğal hukuk kuralı ile uyumlu olduğu için değil yalnızca mutluluk ürettiği için haklıdır. Devletin olmadığı yerde hukuktan, devletten önce de hukukun varlığından söz edilemez. Hukuk, her yerde ve her zaman devlet otoritesi ile yaptırıma bağlanmış kurallar toplamı anlamına gelir. Devlete itaatın gerçek nedeni de faydadır. Çünkü hukukun en önemli hedefi güvenliğin sağlanmasıdır ve hukukun amaçları arasında özgürlüğün yeri yoktur. Özgürlük, ancak güvenlik, yani devletin zorlama gücü ile bir anlam kazanır (Yayla, 1992: 80-81). Bu yaklaşım, liberalizmin insan tipi olan “homo economicus”un da dayanağını oluşturur. İnsan, yapısı gereği rasyonel ve tutarlı tercihlerde bulunmaya yatkındır. Dolayısıyla bireylerin rasyonel seçim ve etkinlikleri sonucunda, hem kendilerinin hem de toplumun çıkarı azamileşir. Liberalizm, bunun dışında kamusal ya da ulusal çıkarı özel çıkardan üstün görmez. Burada bireycilik, sınırlı devlet ve faydacılık unsurları birarada düşünüldüğünde ise ortaya liberalizmin ekonomik düzen konusundaki görüşü çıkar. Piyasa ekonomisi ya da açıkçası kapitalizm adı verilen bu sistemin özü, rekabete dayalı olarak sermayedar açısından karın, çalışan açısından ücretin ve tüketici açısından da faydanın azamileştirilmesi amacını güden maksimist bir çerçevede, özel mülkiyet, miras, sözleşme yapma, girişim serbestliği gibi ilkelerin güvence altına alınmış olduğu ve devletin genel olarak ekonomik ilişkilere, özel olarak ise fiyat mekanizmasının işleyişine müdahale etmediği bir model olmasıdır (Aktan, 1994: 25). James Mill ise, liberalizmin ekonomik değil siyasal yorumunu faydacılıkla temellendirmiştir. Daha açık bir deyişle, toplumda hiç değilse ortalama bir eğitimden geçmiş olanların, oy haklarını kendi kişisel çıkarlarına uygun yönde kullanabilme yeteneğinde olduklarını ileri sürerek oy hakkının genişletilmesini savunmuştur. Böylece herkes kendi çıkarını izleyip fayda maksimizasyonu çabasına girişince “en büyük
SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 45 sayının en büyük mutluluğu”na erişilecektir. Dolayısıyla ona göre, oy hakkının genişletilmesi, kişisel ve sınıfsal çıkarlarla toplumsal çıkarlar arasındaki çelişkiyi ortadan kaldıracak, toplumsal boyutta bir uzlaşma gerçekleşecektir.
Birey, özgürlük, devlet ve ekonomi gibi alanlarda söyleyecek çok sözü bulunan liberal düşüncenin bilgi, gerçek ve varlık gibi epistemolojik konularda ise neredeyse dilsiz olduğu söylenebilir. Açıkçası, aynı zamanda ampirizmin de kurucuları arasında yer alan Locke dışında, epistemolojiye eğilen klasik liberal düşünür yoktur ∗ . Bu bağlamda Locke’un bilgi felsefesi ele alındığında, öncelikle dogmatizmin eleştirildiği, ardından ise ampirik yöntemin temellerinin atıldığı görülür. XVII.yy. sonlarına kadar etkinliğini sürdüren feodal aristokratik düşünüş, bilginin kaynağının algı, duyum, gözlem değil “deney-öncesi (a priori)” olduğunu benimseyen dogmatik bir tutuma sahipti. Söz konusu dogmaya ise Katolik Kilisesi’nin resmi düşüncesi yani dinsel bir renk egemendi. Sonuçta ise Kilise’nin onayladığı feodal aristokratik toplum düzeni ve kurumları, tanrısal, evrensel, değişmez bir düzen olarak görülüyor ve gösteriliyordu. Kilisenin dogmatik düşünce kalıplarının dışında kalan ve yalnızca dinsel değil dünya düzeni ile de ilgili bilgiler doğru bilgi olamazdı. İşte Locke, İnsan Zihni Üzerine Deneme adlı yapıtında bu dogmatik bilgiyi hedef alır. Eğer insan bilgisi deney-öncesi olsaydı, her insan, doğuştan gelen ve birbirleriyle aynı düzeyde olan bilgiye sahip olacaktı. Oysa insanlar arasında bilgi düzeyi açısından böyle bir denklik hiçbir zaman söz konusu olamaz. Açıkçası Locke’a göre, insanların kafasında ne doğuştan gelen kuramsal birtakım bilgiler, ne de doğuştan pratik önermeler vardır. Dahası Aydınlanma Dönemi ve Sanayi Devrimi, doğal bilimlerdeki gelişmeler ve teknolojideki buluşlarla temellenmişti. Bu gelişme ve buluşlar ise, dogmatik ilkelerden ya da Kilise dokümanlarından değil, insanların madde ile olan ilişkilerinden ve deneylerden doğmuştu. Öyleyse bilginin kaynağı, insanın dışındaki dünyadan duyu organları ile sağlanan algılar ve deneyimdir. İnsan zihni,
∗ Bir nominalist olan Jeremy Bentham’ı bu sınıflandırmanın dışında tutmak gerekir. Fatih TÜRE 46 doğuşta tabula rasa (boş bir beyaz sayfa) gibidir; algıların zihinde bıraktığı izlenimlerin zamanla biçimlenmesi deneyimleri, deneyimler ise bilgiyi doğurmaktadır (Şenel, 1986: 430-431). Ampirizm olarak adlandırılan bu yöntem, bilgilerin doğuştan geldiği dogmasına dayanan aristokratik tezleri dayanaksız bırakmıştır. Bu durumda toplumsal ve siyasal yapıların tanrısal, evrensel, değişmez olduklarını öne süren aristokratik tezler de, aynı temelden geldikleri için geçerliliklerini yitirmişlerdir.
İ.Ö. V-IV. yy.’larda antik Yunan polislerinde etkinliğini sürdüren sofist düşünce ile XVII.-XIX. yy. aralığında özellikle Batı Avrupa’da klasik dönemini yaşayan liberalizm arasında, yukarıdaki açıklamalar incelendiğinde birtakım benzerlikler olduğu görülmektedir. Her şeyden önce ortaya çıktıkları dönem ve temel amaçları bağlamında, her iki akım arasında bir koşutluk göze çarpmaktadır. Daha açık bir deyişle, gerek sofizm gerek liberalizm, aristokratik toplumsal ve siyasal yapıya ve aristokratik dinsel düşünce biçimine bir tepki olarak ortaya çıkmışlar, toplumun hiyerarşik ve kastlı yapısının, bu yapının üst örgütlenmesi olan aristokratik/monarşik devlet sisteminin ve söz konusu düzenin tanrısal, evrensel ve mutlak olduğu yolundaki düşünce biçiminin, yaşam karşısındaki yanlışlığını öne sürerek değişim yönünde bir tezi savunmuşlardır. Amaç, “eski”yi yıkmak olunca, düşünce sisteminin bazı temel unsurlarının da söz konusu amaca uygun nitelikler taşıması kaçınılmazdır. Bu çerçevede sofistlerin tümünün ele alıp işlediği, liberallerde ise yalnızca Locke’un üzerine eğildiği, ancak onun düşüncelerinin etkisiyle liberal felsefenin temel kabulleri arasına giren bilgi kuramındaki “görecelik” kavramı, “eski”nin yerine “yeni”nin inşasında bir araç olarak kullanılmıştır. Bilginin kaynağının duyu organlarıyla sağlanan algı olduğundan, algının ise duyu organlarının öznelliğinden dolayı kişiye, zemine ve zamana göre değişen bir niteliğe sahip bulunduğundan hareketle, bilginin ve dolayısıyla toplumsal/siyasal yapıların mutlak, tanrısal, evrensel, dogmatik kavramlar olmadığı
SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 47 sonucuna ulaşan bu anlayış, her iki akım tarafından aristokratik dinsel yapıların kalıcı olmadığı savına temel oluşturmuştur. Söz konusu amaç doğrultusunda bir diğer ortak sav, toplumun ve devletin kökeni çerçevesinde ileri sürülen “sözleşmeci kuram”dır. Sofistlere göre insanların doğadaki varlıklarını sürdürebilmeleri, kendi aralarında dayanışmaya gitmelerini zorunlu kılmıştır. Bu dayanışmanın üzerine oturduğu zemin ise, doğa ile mücadelede ortak gereksinimleri karşılayacak bir üst otorite, yani devlettir. Anlaşılacağı gibi devlet, insan iradesinin ürünü olan bir araçtır; amaç değil. İnsanlar doğa karşısında “güçsüzlükte eşit” durumdadır ve bu nedenle, korunmak amacıyla aralarında “eşitçe” anlaşarak kuracakları devlet düzeni içinde, herkesin aynı hak ve olanaklardan yararlanması kaçınılmazdır (Göze, 2000: 12). Bu yorumun sonuçta demokrasiye ulaşacağı da açıktır. Her ne kadar geç dönem sofistlerde devletin kökeni eşitliğe değil güce dayandırılsa da, bu, devletin insanın yarattığı bir araç olduğu düşüncesiyle çatışmamaktadır. Liberal düşüncenin en büyük ismi olan Locke da, genel felsefesini, sözleşme öncesi doğa durumundaki temel hakların, sözleşme ile ortaya çıkan devlet karşısındaki niteliği ve konumu üzerine kurmuştur. Bu akımdan bir diğer örnek olarak Herbert Spencer da devleti, birbirlerini karşılıklı sigorta etmek amacıyla bireylerin kurduğu bir sigorta kurumu olarak görmüştür (Yayla, 1992: 94). Ona göre birey, özgürlüğünün tümünü kaybetme tehlikesine karşı bir sözleşme ile devleti kurmuş ve özgürlüğünün bir kısmını feda etmiştir. Kısacası gerek sofistlerin gerekse klasik liberallerin büyük çoğunluğu, toplum sözleşmesi kuramı üzerinde hemfikirdirler. Her iki düşünce akımı da toplum ve devleti, amaç değil bir araç olarak görmektedir. Bireycilik ve bireysel çıkar, sofizm ve liberalizmin kesiştiği bir başka noktadır. Bir kere sofistler, evreni değil insanı, insanın mutluluğu sorununu ele almışlar ve bu çerçevede “başarılı” insanın mutlu insan olacağını ileri sürmüşlerdir. Bu bağlamda bilgiyi de, başarıya götüren pratik ve pragmatik niteliğiyle işlemişlerdir. Gerek kişilerin başarı olarak belirledikleri hedeflerin farklılığı, gerekse bu hedef farklılığı dolayısıyla gereksinim duyulan pratik bilginin farklılığı, birey iradesinin belirleyiciliğini ön plana çıkarır. Açıkçası sofistlerin “insan her şeyin ölçüsüdür” ilkesi, bireyselliğe ve bireysel seçim hakkına vurgu yapar. Fatih TÜRE 48 Liberalizmin ‘bireycilik’ ve ‘fayda’ anlayışını, en tipik biçimiyle Bentham dile getirmiştir. Birey çıkarlarını “gerçek tek çıkar” olarak gören Bentham, bireysel çıkarların başka bir çıkar adına feda edilmesine razı değildir. Bu nedenle devlet çıkarı ve toplum çıkarı bahaneleriyle bireysel çıkarı engelleyen yasalara tümüyle karşıdır (Yayla, 1992: 82). Aynı bağlamda olmak üzere Spencer da, bireyci toplumun, insanlığın evriminde daha yüksek bir düzeyi temsil ettiğini savunmuş ve temel olarak da endüstriyi göstermiştir. Mill’in “en büyük sayının en büyük mutluluğu” ilkesi ise, bireysel çıkar ile toplumsal çıkar ilişkisini ortak bir düzlemde bağdaştırmayı amaçlar.
Düşünce tarihi üzerine yapılan anakronik çalışmalarda, tarihin belirli bir aşamasında düşünülen, üretilen, yazılan kavramlar kullanılarak, tarihin ilerleyen dönemleri açıklanmaya çalışılır. İlk bakışta bu çalışmanın da anakronik bir nitelik taşıdığı izlenimi doğabilir. Ancak öncelikle şu noktanın açıklanması gereklidir ki, bu yazıda antik Yunan’ın sofist düşüncesinden hareketle modernizmin liberal düşüncesinin açıklanması amaçlanmamış, yalnızca her iki akımın benzer yönleri üzerinde bir düşünce egzersizi yapılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, antik Yunan’ın sofist düşünürlerini, tarihteki ilk liberaller olarak algılamak, tezlerini de “erken liberalizm” biçiminde tanımlamak çok aşırı zorlama bir yorumdur. Bununla birlikte her iki düşünce akımının insan, birey, fayda, devletin kökeni ve niteliği gibi kavramlarla sınırlı bir alan üzerindeki yaklaşımları ele alındığında, klasik liberal düşünürleri, modern çağın sofistleri olarak nitelemek, birinciye göre zorlama katsayısı daha düşük bir yorum olacaktır.
Ağaoğulları, M. Ali (1989); Eski Yunan’da Siyaset Felsefesi, Ankara: Teori Yayınları. Aktan, Coşkun Can (1994); Gerçek Liberalizm Nedir?, İstanbul: T Yayınları. SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 49 Aktan, Coşkun Can (1995); “Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm”, Amme İdaresi Dergisi, cilt 28, sayı 1. Eflatun (1973); Devlet, İstanbul: Hürriyet Yayınları. Elma, Fikret (1992); “Liberal Düşünce Geleneğinin Oluşumu ve John Locke”, Journal of Qafqaz University, Number 9, Spring. Erkal, Mustafa ve BALOĞLU, Burhan ve Filiz (1997); Ansiklopedik
Göze, Ayferi (2000); Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 9. Basım, İstanbul: Beta Yayınları. Hayek, Friedrich A. (1995); Kanun, Yasama Faaliyeti ve Özgürlük – II, Sosyal Adalet Serabı, (çev. Mustafa Erdoğan), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayını. Held, David (1987); Models of Democracy, Cambridge: Polity Press. İşçi, Metin (2004); Siyasi Düşünceler Tarihi, İstanbul: Der Yayınları. Kranz, Walter (1984); Antik Felsefe, (çev. Suat Y. Baydur), İstanbul: Sosyal Yayınlar. Lipson, Leslie (2005); Siyasetin Temel Sorunları, (çev. Fügen Yavuz), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayını. Şenel, Alaaddin (1986); Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara: Teori Yayınları. Yayla, Atilla (1992); Liberalizm, Ankara: Turhan Kitabevi. Yüklə 173,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|