Microsoft Word tusi farid yuy



Yüklə 64,13 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix17.11.2018
ölçüsü64,13 Kb.
#80245


1

1

1



133

3

3----cccc^



^

^

^    W



W

W

Wssssrrrriiiin



n

n

n    D



D

D

Daaaarrrrvvvviiiin



n

n

niiii????



T

T

T



Tu

u

u



ussssiiiin

n

n



niiiin

n

n



n    T

T

T



Twwwwkk

k

kaaaam



m

m

m^



^

^

^llll    B



B

B

Baaaarrrrwwwwd



d

d

dwwwwkk



k

kiiii    F

F

F

Fiiiikk



k

kiiiirrrrllllwwwwrrrriiii

F

F

F



Fwwwwrrrriiiid

d

d



d    W

W

W



Wllllwwwwkk

k

kbb



b

bwwwwrrrroo

o

ovvvv


Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 9.2 (Yay 2001)

©

©



©

©    22


2

200


0

000


0

044


4

4....    A

A

A

Azzzzeeeerrrrbb



b

baaaaiiiijjjjaaaan

n

n

n    IIIIn



n

n

ntttteeeerrrrn



n

n

naaaattttiiiioo



o

on

n



n

naaaallll

A

A

A



AZ

Z

Z



ZE

E

E



ER

R

R



RIIII....oo

o

orrrrgggg



Nwsirwddin Tusi (eyni zamanda Nasir wd-Din Tusi kimi dw tan\n\r) 1201-ci ildw indiki Iran

wrazisindw yerlw]wn Xorasan wyalwtinin Tus ]whwrindw anadan olmu]dur. O, bir alim vw dahi ]wxsiyywt

kimi [ox ]eylwrw g=rw mw]hurdur. Nwsirwddin Tusi Mara`a rwswdxanas\n\ (bu, indiki Iran wrazisindw

yerlw]wn Twbriz ]whwrindwn ]wrqdw yerlw]wn Mara`a ]whwrindw qwdim bir mwdwniyywt mwrkwzidir)

yaratm\], Evklid riyaziyyat\n\n\n anlam\n\ izah etmi] vw inki]af etdirmi], Atlantik okean\n\n qwrb

hisswsindw wrazilwrin olmas\ barwdw fikirlwr s=ylwmi] vw wrwb vw fars dillwrindw astronomiya, hwndwsw,

co`rafiya, fizika, h^quq, tarix, tibb, fwlswfw, mwntiq vw wxlaqa aid 80-dwn art\q =nwmli ktab

yazm\]d\r. Bu g^n Azwrbaycanda Tusi [ox y^kswk dwrwcwdw yad edilir vw ona b=y^k h=rmwt

bwslwnilir. Bak\dak\ Tusi ad\na Pedoqoji Institut da daxil olmaqla, bir s\ra twhsil m^wssiswlwri onun

ad\n\ da]\y\r.

Lakin [ox az adam Tusinin {arls Darvindwn 600 il wvvwl twkam^l^n sadw nwzwriyywsini inki]af

etdirdiyini bilir.

Bu nwzwriyyw Tusinin mw]hur elmi wswri olan “Wxlaqi Nasir” dw ^zw [\x\r. Yunan adwt-wnwnsinw

uy`un wxlaq barwdw olan bu elmi wswri Tusi dini terrorist qrupla]ma olan Assassinlwr twrwfindwn

tutulub hwbsxanada saxland\`\ vaxt, 11-ci wsrw aid “Ibn Miskavayi Twhdid wl-Wxlaq” wswri wsas\nda

yaratm\]d\r. Daha sonra o bu wswri Monqol hakiminw hwsr edwrwk ona dwyi]ikliklwr etmi]dir.

(Monqol i]`al\ nwticwsindw o hwbsdwn azad olmu]dur) “Wxlaqi-Nasir” wswri ingilis dilinw C.M. Vikens

twrwfindwn twrc^mw edilmi] vw 1964-c^ ildw 

George Allen 

&

 Unwin



 nw]riyyat evi twrwfindwn nw]r

olunmu]dur.

“Wxlaqi- Nasir” insanlar\n kamilliyi barwdwdir. Tusi kamilliyi iki hisswyw b=l^r—mwnwvi vw maddi

kamillik. O bu zaman wrwb dilindw “kamillik” anlay\]\n\ verwn “twkam^l” ifadwsini istifadw edir.

M^asir Azwrbaycan dilindw bu elw twkam^l anlay\]\n\ verir.

M^xtwlif yana]ma

Babillwr, Misirlilwr, Medianlar da daxil olmaqla bwzi }wrq xalqlar\n\n folklorunda vw dini

inanclar\nda Tusiyw qwdwr m^xtwlif twkam^l nwzwriyywlwrinw rast gwlinir. Lakin b^t^n bunlara

baxmayaraq, bu fikirlwr elmdwn [ox mifik xarakter da]\y\rd\. Bu fikirlwri daha sonra qwdim Yunan



alimlwri olan Empedokl (e.w. 490-430) vw Aristotel (e.w. 384-322) kimi alimlwr qwbul etmi] vw onlar\

inki]af etdirmi]di.

Aristotel yaz\rd\: “Twbiwt twdricwn, add\m-add\m cans\z maddwlwrdwn canl\ mwxluqlara do`ru inki]af

edir.” Wbu Reyhan Biruni (972-1048), Ibn Bwcca (1070- 1138), Ibn T^feyl (1110- 1185) kimi

m^swlman alimlwri daha sonralar Aristotelin twkam^l fikirlwrinin inki]af etdirmwyw [al\]m\]d\lar.

Tusi onlar\n wswrlwrindwn “Wxlaqi-Nasir” wswrinin bir fwslindw wsas kimi istifadw etmi]dir. Bununla o,

Jan Batist Lamark (1744-1829) vw {arlz Darvin (1809-1882) kimi Avropa alimlwrinin

nwzwriyywlwrini  qabaqlam\]d\r.

Tusinin yana]ma twrzi vw Darvinin “N=vlwrin Mwnbwyi” barwdwki fikirlwri aras\nda wsasl\ fwrqlwr

m=vcuddur. Darvin onu faktlardan nwzwriyywyw aparan yolda bitki vw heyvan n^munwlwri y\`maqla

deduktiv m^hakimwdwn istifadw etmi]dirsw, Tusi daha [ox nwzwri yana]maya ^st^nl^k vermi]dir. O,

nwzwriyywni inki]af etdirmi], sonra isw bu nwzwriyyw wsas\nda faktlar\ izah etmi]dir. Tusi twkam^l^

(Tusi bunu “kamillik” adland\r\rd\)  nwzwriyyw kimi nwzwrdwn ke[irdi vw buna g=rw dw detallara [ox

fikir vermirdi. Mwswlwn o, ya]amaq u`runda m^barizwdw twbii se[mw barwdw x^susi olaraq yazm\rd\.

M^asir zaman\n twlwblwri ilw o alimdwn daha [ox filosof idi.

Maddwnin saxlan\lmas\

Bir [ox Qwrb d^]^ncwli insanlara bu m^hakimw gerilik kimi g=r^nsw dw, Tusinin nwzwriyywlwrinin

xeyri olmu]dur. Mwswlwn, Tusi inan\rd\ ki, maddi cisim dwyi]w bilwr, lakin tamamilw yox ola bilmwz.

O yaz\rd\: “Maddi cisim tamamilw yox ola bilmwz. O yaln\z forma, ]wrait, twrkib, rwng vw digwr

x^susiyywtlwrini dwyi]w bilwr vw digwr bir m^rwkkwb vw ya ibtidai maddwyw [evrilw bilwr.” Onun bu

fikirlwri qwdim yunan filosofu Heraklitin (e.w. 530-470) fikirlwrinw bwnzwyirdi.

500 il sonra Lomonosov (1711-1765) vw Antoni-Loren Lavozye  (1743-1794) maddwnin

saxlan\lmas\ qanunu ixtira etmi] vw bununla da eyni ideyalar\ twsdiqlwmi]lwr.

Twkam^l^n ilkin mwrhwlwsi

Tusi inan\rd\ ki, d^nya bir zamanlar ox]ar elementlwrdwn ibarwt idi. O yaz\rd\: “Onlar bir-birinw

bwrabwr vw ox]ar idilwr. Onlardan he[ biri digwri ^zwrindw ^st^nl^yw malik deyildi, [^nki onlar\n

ham\s\ ^mumi ilkin maddwdwn ibarwt idi.”

M^asir d^nyag=r^]^nw g=rw Tusinin wn ilkin hisswciklwrinin atomlar vw ya elementar hisswciklwr

oldu`unu m^wyywnlw]dirmwk olar. Tusiyw g=rw, bu ilkin mwrhwlwdw b^t^n bu hisswciklwr ox]ar vw

hwrwkwtsiz idi. Daha sonra bu hwrwkwtsiz d^nyan\n daxilindw daxili ziddywtlwr yaranm\]d\. Tusi

yaz\rd\: “Nwticwdw tarazl\q pozulmu] vw bu ilkin d^nyada wsas ziddiyywtlwr yaranma`a ba]lam\]d\r.

Buna g=rw dw bwzi maddwlwr digwrlwrindwn daha tez vw yax]\ inki]af etmwyw ba]lad\.”

Tusi deyirdi ki, ilkin maddw twkam^l zwncirinin ilk wlaqwsi idi. Twbiwtin 4 elementi (od, su, hava vw

torpaq) bu ilkin maddwdwn yaranm\]d\r. +z n=vbwsindw minerallar elementlwrdwn, bitkilwr

minerallardan, heyvanlar bitkilwrdwn, insanlar isw heyvanlardan yaranm\]d\r.

Dwyi]kwnlik




Tusi izah edirdi ki, irsi dwyi]kwnlik twkam^l^n wsas hwrwkwtverici q^vvwsidir. O yaz\rd\ ki, b^t^n

canl\ organizmlwr dwyi]mwk qabiliyywtinw malik idilwr vw canl\ orqanizmlwr =z irsi dwyi]kwnlik

x^susiyywtlwri nwticwindw inki]af etmi]dilwr. “Daha tez yeni keyfiyywtlwr qazana bilwn orqanizmlwr

daha [ox dwyi]kwndir. Nwticwdw onlar digwr varl\qlar ^zwrindw ^st^nl^yw malik olurlar.”  Bu fikirlwr

Darvinin mutasiya barwdwki yaz\lar\n\n sadw formas\na bwnzwyir.

Nwyw g=rw bu maddi cisimlwr dwyi]irlwr? Tusi a]a`\dak\ fikirlwri irwli s^rwrkwn haql\ idi: “Cisimlwr

daxili vw xarici qar]\l\ql\ wlaqwlwr nwticwsindw, ywni wtraf m^hitin twsiri nwticwsindw dwyi]irlwr”.

Tusiyw g=rw, maddwlwr bir-biri ilw rwqabwt apar\rlar vw bunun nwticwsindw onlar\n bwzilwri daha

y^kswk swviyywyw [atm\]d\r. Bwzi cisimlwr isw demwk olar ki, inki]af etmirlwr. Buna g=rw dw twbiwtdw

inki]af\n m^xtwlif swviyywlwri m=vcuddur.

Adaptasiya

Tusi hiss etmi]di ki, orqanizmlwrin sa` qalmaq ^[^n [ox nadir yollar\ vard\r. Wgwr orqanizmin

strukturu twbiwtw uy`undursa, onda hwmin orqanizm kamil orqanizmdir. O inan\rd\ ki, d^nyadak\

b^t^n bitkilwr vw heyvanlar kamildir, [^nki onlar sa` qalmaq ^[^n laz\m olan keyfiyywtlwrw

malikdirlwr. Tusi yaz\r: “Heyvanlar vw qu]lar d^nyas\na bax\n. Onlar g^c, cwsarwt cw uy`un alwtlwr

(orqanlar) daxil olmaqla m^dafiw vw g^ndwlik hwyatda gwrwkli olan hwr ]eyw malikdirlwr.”

Tusi yaz\rd\ ki, canl\ orqaninzmlwr wtraf m^hitiw m^xtwlif yollarla adaptsiya olunurlar. Ilkin olaraq,

onlar bwdwnlwrinin rwngini vw strukturunu dwyi]irlwr. Belwliklw, bwdwnin hwr bir hisswsinin =z

funksiyas\ var. “Bu orqanlardan bwzilwri hwqiqi silahd\rlar.”, deywrwk Tusi yaz\r. Mwswlwn, buynuzlar,

zo`, di]lwr vw caynaqlar b\[aq vw iynw, ayaqlar vw d\rnaqlar isw dwywnwk rolunu oynay\r, Bwzi

heyvanlar\n tikan vw iynwlwri oxa bwnzwyir.

Bu yolla bwzi heyvanlar wtraf m^hitw uy`unla]maq ^[^n =z strukturlar\n\ dwyi]mi]lwr. Bwzi

heyvanlar\n davran\]lar\ dw dwyi]mi]dir. Tusi yaz\rd\: “Digwr m^dafiw vasitwlwri olmayan heyvanlar

(ceyran vw t^lk^lwr) =zlwrini u[u] vw hiylwgwrliklwri ilw qoruyurlar.

Tusi eyni zamanda wtraf m^hitin twsirindwn =zlwrini qorumaq ^[^n bir yerdw ya]ama`a mwcbur olan

social heyvanlardan da s=hbwt a[\rd\. O yaz\rd\: “Onlardan bwzilwri, mwswlwn ar\lar, qar\]qalar, vw

bwzi qu] n=vlwri =zlwrini m^dafiw etmwk ^[^n birliklwr ]wklindw topla]ma`a mwcbur olmu]lar.”

Bitki vw heyvanlar\n mwn]wlwri

Tusi twbiwtdw olan 3 qrup canl\ varl\q m^wyywn edir: bitkilwr, heyvanlar vw insanlar. Onlar\ bir-

birindwn nw ay\r\r? Tusiyw g=rw, “heyvanlar bitkilwrdwn daha y^kswkdw dururlar, [^nki onlar ]^urlu

olaraq hwrwkwt edw, yemwk arxas\nca getmwk, onu tapmaq vw faydal\ ]eylwr yemwk qabiliyywtinw

malikdirlwr.”

Inki]af etmi] heyvanlar (wn y^kswk dwrwcwdw) hwm[inin (primitiv dw olsa) m^hakimw yeritmwk

qabiliyywtinw malikdirlwr vw wtraf m^hitw asanl\qla uy`unla]\rlar. Wgwr wtraf m^hitdw ]wrait dwyi]wrsw,

onda bu heyvanlar da =z hwrwkwtlwrini dwyi]irlwr.

Tusi yaz\r: “Heyvan vw bitki n=vlwri aras\nda [oxlu fwrqlwr var. Hwr ]eydwn =ncw, heyvanlar alwmi

daha m^rwkkwbdir. Buna swbwb heyvanlar\m daha yararl\ keyfiyywtlwrw malik olmas\d\r. Bunu



nwticwsindw onlar yeni ]eylwr =yrwnw vw yeni, irsi olmayan keyfiyywtlwr wldw edw bilirlwr. Mwswlwn,

whillw]dirilmi] at vw ya ov ]ahini heyvanlar alwmindw inki]af\n wn y^kswk hwddinw [atm\]lar. Insan

kamilliyinin ilk mwrhwlwsi mwhz buradan ba]lay\r.”

Insanlar\n mwn]wyi

Tusi inan\rd\ ki, insanlar ali heyvanlardan t=rwmi]lwr. O insan vw heyvan alwmi aras\ndak\ m^xtwlif

ke[id formalar\ barwdw belw yaz\rd\: “Belw insanlar : ”[ox g^man ki, antropoid meymunlar” Qwrbi

Sudan vw d^nyan\n digwr ucqar wrazilwrindw ya]ay\r. Onlar =z vwrdi]lwri, hwrwkwtlwri vw

davran\]lar\na g=rw heyvanlara yax\nd\rlar.

Tusi deyirdi ki, insanlar twbiwtdw m=vcud olan b^t^n canl\ vw cans\z mwxluqlarla wlaqwdwdirlwr.

“Insan\ digwr varl\qlardan fwrqlwndirwn keyfiyywtlwr m=vcuddur, lakin eyni zamanda onun elw

keyfiyywtlwri dw vard\r ki, bu keyfiyywtlwr onu heyvanlar alwmi, bitki alwmi vw hwtta cans\z cisimlwrlw

birlw]dirir. ”

Fwrqli keyfiyywtlwrw gwldikdw Tusi yaz\rd\ ki, insanlar yaln\z bioloji deyil, hwm dw social varl\qd\rlar.

Wvvwllwr (insanlar\n yaranmas\ndan =ncw) orqanizmlwri aras\ndak\ b^t^n fwrqlwr twbii mwnbwyw

dayan\rd\. Sonrak\ mwrhwlw mwnwvi kamillik, iradw, m^]ahidw vw biliklw xarakterizw olunur.

Tusiyw g=rw, inssnlar heyvanlardan onunla fwrqlwnir ki, onlar wmwk alwtlwri haz\rlaya bilirlwr. Son

olaraq Tusi yaz\rd\: “B^t^n bu faktlar g=stwrir ki, insanlar twkam^l pillwkan\n\n ortas\nda yerlw]irlwr.

Irsi twbiwtinw uy`un olaraq insan a]a`\ swviyywli varl\qlarla wlaqwlidir, vw yaln\z =z iradwsi nwticwsindw

y^kswk inki]af swviyywsinw nail ola bilwr.”

Alleqoriya, yoxsa elm?

Bws niyw g=rw Tusi twkam^l nwzwriyywsini inki]af etdirdiyinw g=rw tan\nm\r? Bu yaln\z onun }wrqdwn

oldu`una vw farsca yazd\`\na g=rw deyil. Tusinin nwzwriyywsi fwlswfw vw Islam ^zwrindw qurulub. O

inan\rd\ ki, Allah d^nyan\ yarad\b vw bu yaran\]dan sonra d^nya =z g^c^nw inki]af etmi]dir. Allah

isw yaln\z bu prosesw rwhbwrlik etmi] vw onu m^]ayiwt etmi]dir.

Nwticwdw isw, Tusinin d^nyan\n kamilliyi barwdw fikirlwri ilw tan\] olan }wrq alimlwri hwmin fikirlwri

din vw ya fwlswfi n=qteyi nwzwrdwn izah edirdilwr. Bir [ox xristianlar kimi, m^swlmanlar\n da [oxu

twkam^l nwzwriyywsi ilw raz\la]m\rlar, [^nki bu nwzwriyyw rwsmi teologiyaya qar]\d\r. Tusinin

Darvinin inki]af etdirdiyi bwzi prisniplwrw i]arw etmwsinw baxmayaraq, }wrq alimlwri Tusinin

fikirlwrini naturalist elmdwn [ox,  insan ruhu barwdw allegoriya kimi qwbul edirlwr.

Doktor Farid Wlwkbwrov ilk dwfw olaraq Tusinin twkam^l barwdw fikirlwri ilw 1986-c\ ildwn sonra, Bak\

Wlyazmalar Institutunda wrwb yaz\lar\ ^zwrindw twdqiqat\n\ ba]lad\`\ zamandan maraqlan\r. 2000-ci

ildw o, Rus dilindw “Evolutsionniye vzglyadi Nasiraddina Tusi” (“Nwsirwddin Tusinin twkam^l

g=r^]lwri”) adl\ buklet yazm\]d\r. O eyni zamanda Azwrbaycan Beynwlxalq Universitetinin

Nwsirwddin Tusinin 800 illik yubileyinw hwsr olunmu] konfransda mwruzw ilw [\x\] etmi]dir. Dr.

Wlwkbwrov AI-da orta wsrlwr tibb elmi m=vzusunda daimi k=]w yaz\lar\ ilw i]tirak edir. Onun wvvwlki

mwqalwlwrini AZER.com Internet swhifwsindw ingilis dilindw oxuya bilwrsiniz vw ya AZERI.org

swhifwsindw latin qrafikal\ yaz\lar\n\ oxuya bilwrsiniz.



Hwm[inin Azerbaijan International jurnal\n\n Yay n=mrwsi  (AI 4.2, 1996) “Yenilik Yaradan Alimlwr:

Nwsirwddin Tusi vw Mara`a Rwswdxanas\” mwqalwsinw baxa bilwrsiniz.

__________

Veb direktor: Betti Bleyer

Twrc^mw: Aytwn Wliyeva

Redaktw edwn ve veb ^[^n haz\rlayan: &lviyyw Mwmmwdova



Yüklə 64,13 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə