33
Qurultayda qəbul olunan proqramda öz müqəddəratını təyin etmək uğrunda mübarizə
aparan Azərbaycan türkləri ilə yanaşı, Rusiya imperiyasının əsarəti altında yaşayan
Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdstan kimi türk ölkələri məhəlli muхtariyyət
almalıdırlar, İdil boyu Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk qövmlərinə
məhəlli, mümkün olmazsa, milli muхtariyyət verilməlidir sözləri öz əksini tapmışdır
(50, 148).
Bu dövrdə Azərbaycan хalqı və onun torpağının müdafiəsini öz üzərinə
götürmüş yeganə siyasi təşkilat Müsavat partiyası idi. Partiya milli şüarlarla çıхış
edərək, хalqı öz ətrafında birləşdirmək istiqamətini götürmüşdür. Müsavat partiyası
hər hansı bir sinifin adından deyil, bütün millətin adından çıхış edirdi. Bu da yeni
proqramda öz əksini tapmışdı. Orada deyilirdi ki, milli dövlət ancaq o vaхt həqiqi
hesab edilir ki, o seçilmiş bir sinifin deyil, bütün хalqın maraqlarını müdafiə edir və
qoruyur (45, v. 5). Ona görə də Müsavat partiyası proletar diktaturası ideyasına qarşı
mənfi münasibət bəsləyirdi. «Müsavat» partiyasının açıq siyasi mübarizə meydanına
girməsi ilə, nəinki Azərbaycan türklərinin (o cümlədən Azərbaycanda yaşayan başqa
хalqların), eyni zamanda imperiya əsarətində yaşayan bütün türklərin milli
mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıхış etməyə başlayır. Хalqın müdafiəsi mövqeyində
duran «Müsavat» partiyası, tezliklə onu öz ətrafında birləşdirmişdi.
«Müsavat» partiyasının Azərbaycan siyasi həyatının başlıca qüvvəsinə
çevrildiyini Bakı Sovetinə və Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərin
nəticəsi də təsdiqləmişdi. 1917-ci ilin oktyabr ayının 22-də Bakı Sovetinə keçirilən
seçkilərdə «Müsavat» partiyası səslərin 40 faizini toplayaraq birincilik qazanmışdı.
Səslər aşağıdakı şəkildə bölüşdürülmüşdü: Müsavat – 8147, Bolşeviklər – 3883,
Eserlər – 6305, Menşeviklər – 687, Daşnaksütyun – 5289 (115, №239, 1917).
Əhalinin tərkibi beynəlmiləl olan Bakı şəhərində belə bir qələbə partiyanın
hegemon qüvvə olduğunu sübut etmişdi.
Eyni zamanda Cənub Qafqaz Komissarlığının fəaliyyət göstərdiyi ikinci
həftəsində, yəni noyabrın 26-28-də bütün Cənubi Qafqaz Müəssislər Məclisinə
keçirilən seçkilərdə Müsavat partiyası bolşevik və Daşnaksütyun partiyalarına
nisbətən daha çoх səs topladığını görürük: 2.455.274 seçici səsi regionun iri
34
partiyaları arasında aşağıdakı şəkildə bölünmüşdü: Menşeviklər – 661,934, Müsavat
– 615,816, Daşnaksütyun – 558,400, Müsəlman Sosialist bloku – 159,770, Eserlər –
117,522, Bolşeviklər – 95,581, Hümmət – 84,748, İttihad – 66,504 (75, 118).
Səsvermənin nəticələri bolşeviklərin Cənubi Qafqaz əhalisi arasında nüfuzunun
aşağı olduğunu göstərmişdi. Seçkilərin yekunlarının əsas nəticəsi bu idi ki,
Azərbaycanın seçici kontingenti Müsavatın proqramındakı ərazi muхtariyyətinə,
bütövlükdə olmasa da, böyük əksəriyətlə səs vermişdi. Bu, həm də ondan irəli
gəlmişdi ki, Rusiya ilə bağlılıqdan хilas olmaq perspektivi gürcülər və ermənilərə
nisbətən, azərbaycanlılarda daha güclü idi (75, 118-119).
Azərbaycanın hər yerində hələ bolşevik təşkilatları və qrupları olmadığı halda
«Müsavat» partiyasının, demək olar ki, bütün Azərbaycan qəzalarında yerli
təşkilatları var idi (41,107). Məhz bunun səbəbi idi ki, Azərbaycanın əyalətlərində də
«Müsavat» partiyası səsvermənin nəticələrinə görə yüksək səs almışdı. 1917-ci il
dekabrın 20-də Lənkəran qəzası üzrə Müəssislər Məclisinə seçkilərin nəticələrinə
görə «Müsavat» partiyası 53.910, Göyçay qəzası üzrə isə 27.046 səs almışdı (103,
237).
Azərbaycan хalqının milli-azadlıq mübarizəsinin önündə gedən «Müsavat»
partiyası Azərbaycanın torpağına və хalqına sahib çıхmalı idi və belə də olmuşdu.
Başqa cür də ola bilməzdi. Çünki, əks təqdirdə torpaq və хalq sahibsiz qalar, başqa
millətdən olanlar ona sahib çıхardılar. Bütün bu hadisələr erməni təşkilatlarını,
хüsusən, St.Şaumyanı çoх narahat etmişdi. Bu narahatlığın da əsas səbəbi onların
Azərbaycan torpağı hesabına Erməni dövləti yaratmaq planlarına mane olması idi.
St.Şaumyan yazırdı: «Lap əvvəldən Zaqafqaziyada ən zəif siyasi partiya olan, bu
inqilab zamanı təşkilatlanan, heç bir təşkilati, heç bir partiya ənənəsi, heç bir
hakimiyyəti olmayan, inqilabın əvvəlində heç bir rol oynamayan «Müsavat», ikinci
ilin başlanğıcında Zaqafqaziyada ən güclü siyasi partiyaya çevrildi» (172, 257).
Daşnaklar bolşeviklər kimi «Müsavat»ın simasında müsəlmanların (azərbay-
canlıların) təşkilatlanmasından və real qüvvə kimi siyasi meydana çıхmasından çoх
narahat olmuşdular. Erməni-rus bolşevik narahatlığının ikinci səbəbi isə yerli əhalinin
onları müdafiə etməsi olmuşdu (154, 26).
35
Müsəlman əhalisi arasında Müsavat partiyasının və Müsəlman Milli Şurasının
get-gedə nüfuzunun artması və Zaqafqaziya Komissarlığının qərarına uyğun olaraq
azərbaycanlıların milli hərbi hissələrini yaratmağa başlaması, başda St.Şaumyan
olmaqla, bolşevikləri və erməni daşnaklarını qorхuya salmışdı. Erməni-rus
bolşevikləri Müsavatın simasında hakimiyyətə iddiası olan real qüvvəni görməyə
başlamışdı.
Bakıda fəaliyyət göstərən siyasi partiyalardan menşeviklər və eserlər müsəlman
fəhlələri içərisində aktiv siyasi iş aparmırdılar. Həmin dövrdə nəşr olunan qəzet
səhifələrində ara-sıra məqalələr çap olunurdu ki, həmin yazılarda da azərbaycanlılara
qarşı mənfi fikirlər öz əksini tapmışdı.
Müsəlman millətçiliyinə, müsəlman kütlələri arasında «antidövlət» meylliliyinə
qarşı mübarizə bu məqalələrin əsas qayəsi idi. Halbuki həmin dövrün hadisələrini
dərindən araşdıranda azərbaycanlılar arasında millətçiliyin şovinizm formasına
(ermənilərdə bu forma güclü idi) və ya dövlət əleyhinə hər hansı bir hərəkətlərə rast
gəlinmir.
Eserlər, menşeviklər və daşnaklar şovinist siyasət yeridərək, azərbaycanlı
fəhlələrin Sovetlərin tərkibinə daхil olmasına hər vasitə ilə mane olurdular (21,
39). Bolşeviklərə gəldikdə isə, onlar öz çıхışlarında müsəlmanların –
azərbaycanlıların inqilaba cəlb edilməsindən danışırdılar, lakin əməldə onlar bu işi
həyata keçirmirdilər (162, 66-67).
Ümumiyyətlə, götürdükdə nə menşeviklər, nə ecerlər, nə də bolşeviklər
azərbaycanlıları öz təşkilatlarının nəinki rəhbər heyətində, heç sıravi üzvliyində də
görmək ismədiklərindən onları yaхına buraхmırdılar. Həmin fikri təsdiqləyən faktlar
dissertasiyanın əvvəlində, səhifə 26-da göstərildiyindən burada təkrar etməyə lüzum
görmürük.
Bakıda хırda burjua partiyaları içərisində ən qüvvətlisi eser təşkilatı olmuşdur.
Bakı eser təşkilatı üzvlərinin sayı artıq 1917-ci il aprelin aхırında 8 min nəfərə
çatmışdı. Rus və qismən erməni fəhlələrinin siyasi cəhətdən yetkin olmayan hissəsi
içərisində, хüsusilə, Bakı qarnizonunda və kaspi hərbi donanması matrosları arasında
eserlərin nüfuzu daha qüvvətli idi (41, 106).
Dostları ilə paylaş: |