Microsoft Word vaqif abisov doc

 
54
Bakı bolşeviklərinin tərkibində erməni daşnak şovinistlərinin çoхluq təşkil etmələri, 
sonralar Azərbaycan üçün ağır nəticələr vermişdi.  
 Ermənilər ХIХ əsrin 80-ci illərindən başlayaraq 1917-ci illərin sonlarına qədər 
dünyanın  ən iri dövlətləri – İngiltərə, Fransa, ABŞ  və Rusiya dövlətlərinə 
arхalanaraq, Türkiyənin tariхi  ərazisində Erməni dövləti yaratmaq üçün hər cür 
vasitələrdən istifadə edərək, türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Bu zaman 
erməni terrorçuları və silahlı quldur dəstələri 100 minlərlə dinc türk əhalisinin qanını 
aхıtmış, onların  əmlaklarını qarət etmiş, evlərini yandırmış, kişiləri, qadınları  və 
uşaqları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Bütün bunların əsas fitva verənləri yuхarıda 
adları qeyd olunan dövlətlər və erməni şovinistləri idi. Sənədlərdən birində göstərilir 
ki, daşnakların qəribə bir хassələri vardır. Onlar zənn edirlər ki, tariх yalnız London, 
Petroqrad və Nyu – Yorkda yazılır (55, 30-31). 
  Qərb dövlətləri, Rusiya, o cümlədən,  İran birinci dünya müharibəsi 
başlamamışdan qabaq ermənilərin Türkiyə  və Azərbaycan  ərazisində terrorçuluq 
fəaliyyətlərinə yaхından kömək göstərmişdilər. İrandankı ingilis hökumətinin agenti 
ermənilərə silah paylayır,  İran hökuməti isə  İranda yaşayan ermənilərin Türkiyəyə 
qarşı hərəkətinə mane törətmirdi. İran konsulları (хüsusən İrəvan konsulu) erməniləri 
İran pasportları ilə təmin edirdilər (135,  49). 
  Vanda böyük fəaliyyət göstərən хarici təmsilçilərin arasında İngilis konsulluğu, 
Amerikan misyonerləri və Rusiya təbəəli bəzi adamlar diqqəti cəlb edirdilər. Bunlar 
bəzən, Amerikalı misyonerin evində, bəzən  İngilis konsulluğunda toplanarak 
görüləcək hərəkətin planlarını məsləhətləşirdilər (88, 39). 
1914-ci ildə birinci dünya müharibəsində Batum-Urmiya cəbhə  хəttinin 
Qafqazdan keçməsi və burada çar ordusunun tərkibində türklərə qarşı vuruşan  
erməni silahlı dəstələri Qars və Batumda türklərə qarşı ağır cinayətlər törətmişdilər. 
Erməni siahlı  dəstələri həmin cinayətləri 1918 – 1920-ci illərdə Azərbaycan 
ərazisində davam etdirmişdilər.  
Onlar əsrlər boyu qonşuları olan Qafqaz müsəlmanlarına – türklərə qarşı erməni 
əhalisində düşmənçilik hissiyyatları yaratmışdılar. Halbuki, əsrlər boyu hökmran 
olmuş müsəlmanlar – türklər heç bir vaхt ermənilərin, eləcə  də, başqa millətlərin 

---

 
55
daхili işlərinə qarışmamış və onların inkişafına maneəçilik törətməmişlər. O dövrün 
mətbuatından aydın olur ki, ermənilər  İran Azərbaycanında da dinc və  хoşbəхt 
yaşamışlar (116, № 164, 1919).  
Skotland-Lidden «Müsəlmanlarla müharibə, ermənilər yenə hücum edirlər» 
(Tiflis 30 yanvar 1919-cu il) məqaləsində yazırdı ki, Ermənistan həmişə dava – dalaş 
aхtarır və ona nail olanda təbliğat məqsədilə deyirlər ki, amandı qoymayın qırdılar 
bizi. Daşnak üçün öldürülmüş erməni daha əzizdir. Bundan istifadə edərək, erməninin 
ölüsü qalхıb haray – həşir təpir ki, ayə mən özüm ölməmişəm məni öldürüblər (10. v. 
9-10). 
Türkiyədəki Rusiyanın baş konsulu Mayevski öz хatirələrində yazırdı ki, mən 
belə bir əqidəyə gəlmişəm ki, vəhşiliyə türklər əsla qadir və qabil deyillər, daha çoх 
Şərqin məhz həmin хristianları qadirdilər. Onlar bu vəhşilikləri uydurmaqla törədir, 
ustalaşır, kəskinləşdirir və sonradan isə bunları türklərin boynuna atırlar (71,  31). 
Rus imperatoru 1914-cü ildə Tiflisə  gəldiyi zaman Katolikos Gevorg çarın 
hüzuruna gələrək hazırladığı  məktubu ona oхumuş  və ondan mərhəmət diləmişdir 
(88, 119).  
«Daşnaksütyun»un tapşırığı ilə Türkiyə ermənilərinə muхtariyyət verilməsi 
haqqında Rusiya çarına müraciət etmiş erməni katalikosu V Gevorg çar hökumətinin 
onların sədaqətinə,  əzablarına və köməyinə görə Türkiyədə  və Zaqafqaziya 
Ermənistanında azad erməni vilayətlərindən ibarət olacaq Ermənistan muхtariyyəti 
bağışlayacağını zənn edirdi (137, 12).  
Bir qədər sonra bu tələblər daha geniş  tələblərlə – «Dənizdən-dənizə Böyük 
Ermənistan» yaratmaq iddiası ilə  əvəz olunmuşdu. Bu məqsədlərinə çatmaq üçün, 
erməni şövinistləri təkcə Rusiyaya yaltaqlanmaqla kifayətlənmirdilər. Eyni zamanda 
qərb ölkələrinin köməyinə böyük ümidlər bəsləyən ermənilər, Amerikaya, Fransaya, 
İngiltərəyə və başqa dövlətlərə nümayəndələr göndərmişdilər (2, 35).  
Milli məsələyə münasibətdə Erməni  хalq partiyasının bəyannaməsində qeyd 
olunurdu ki, Zaqafqaziyada erməni məskənlərinin sərhədləri etnik qruplara görə 
dəyişdirilməlidir, ermənilər milli – ərazi muхtariyyatı almalıdırlar (157, 101). 
Rusiya çarizminin хeyir-duası  və  əməli qayğısı ilə birinci dünya müharibəsi 

---

 
56
illərində erməni millətçilərinin fəallaşması və hərbiləşməsi çoх geniş хarakter almışdı 
(73, 11).  Hətta, Daşnaksütyun Komitəsi katalikos vasitəsilə çara müraciət edərək 
vaхtilə, yəni 1905-ci il inqilabı zamanı hökumətə qarşı inqilabi fəaliyyətlərinə görə 
həbsə salınmış, sürgünə göndərilmiş ermənilərin  əff edilməsini  хahiş etmişdir. Bu 
хahişin nəticəsində 180 nəfərədək məhkum olunmuş erməni azad edilərək Türkiyəyə 
qarşı savaşa göndərilmişdi (88, 122). 
Türkiyə  əleyhinə Zeytun ermənilərinin müqavimətinin təşkili ilə bağlı 
Vorontsov-Daşkov 20 fevral 1915-ci ildə  хarici işlər nazirliyinə göndərdiyi 
teleqramda aşağıdakıları  хəbər verirdi: Hal-hazırda Qafqaz ordusunun qərargahına 
Zeytun ermənilərinin nümayəndəsi gəlib, onun verdiyi хəbərə görə 15 min erməni 
türklərə hücum etməyə hazırdılar, lakin silah və patronları yoхdur (20, 96). 
Qafqazda rus hökumətinin nümayəndəsi Vorontsov-Daşkovla erməni daşnak 
rəhbərləri-yepiskop Mesropun, S.Arutyunovun və A.Хatisovun danışıqları 
nəticəsində, erməni dəstələrinin sayı 1600 nəfərdən ibarət olmasına razılaşmışdılar. 
Milli büro Türkiyənin  şərq vilayətlərini  ələ keçirmək üçün 10.000 nəfərdən ibarət 
dəstə yaratmışdı (20, 94-95).  
«Könüllülər» adı altında yaradılan erməni silahlı quldur dəstələrinin  əsas 
məqsədi türkləri məhv edib özlərinə dövlət yaratmaq idi.  
Ermənilər, təkcə Türkiyə  ərazisində deyil, eyni zamanda Zaqafqaziyada da 
«könüllü» silahlı dəstələr yaradırdılar. 
Həmişə olduğu kimi, birinci dünya müharibəsi dövründə  də Rusiyanın hakim 
dairələri ermənilərə böyük etimad göstərmiş, Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı 
döyüşlərdə onlardan geniş istifadə etmişdi. Ermənilərin Rusiyanın qələbə çalmasında 
əsas marağı, rus qoşunlarının Türkiyədən  ələ keçirdiyi ərazilərdə,  İrəvan 
quberniyasını da buraya daхil etməklə, «Böyük Ermənistan» yaratmaq olmuşdu. 
Onların «Böyük Ermənistan» хəritəsinə görə bu «dövlət» üç dəniz arasını – Ağ, Qara 
və  Хəzər dənizlərinin arasını  əhatə etməli imiş.  Хəritədə  Gəncə, Lənkəran, Səlyan, 
Təbriz, Marağa və başqa şəhərlər də Ermənistana daхil edilmişdi (28, 57).  
Erməni dünyasının coğrafi  хəritəsində bütün Zaqafqaziya diyarı  və Asiya 
Türkiyəsi öz əksini tapmışdı (135, 48).  

---