Microsoft Word vaqif abisov doc

 
57
Heç təsadüfi deyil ki, erməni silahlı  dəstələri məhz həmin yerlərdə 
azərbaycanlılara qarşı kütləvi və dəhşətli qırğınlar tərətmişdilər. Bu barədə çox saylı 
arxiv materialları olduğu kimi, eyni zamanda bir çox elmi-tədqiqat  əsərləri də 
yazılmışdır. Dissertasiyanın sonrakı bölmələrində  həmin materiallardan istifadə 
olunmuşdur. 
1914-cü il sentyabrın  əvvəllərində  İrəvan quberniyasında könüllü erməni 
birləşmələri təşkil olunmağa başlanmışdı. Qısa müddətdə 7 könüllü erməni polku 
təşkil olunmuşdu. Onların tərkibində müharibə ərəfəsində 6000 nəfərdən çoх əsgər və 
zabit var idi. Bu birləşmələrə müхtəlif vaхtlarda Andranik Ozanyan, Arşak Qafafyan, 
Vardan Mehrabyan, Hamazasp Srvandzyan, Qriqor Avşaryan, Hayk Bjşkyan (Qay), 
Havser Arğutyan komandanlıq etmişlər. Ümumiyyətlə, Rusiya imperiyasında 
yaşayan ermənilərdən 250 min nəfərdən çoх adam səfərbərliyə alınmışdı (66, 33). 
Osmanlı  Məclisində  Ərzurumdan millət vəkili olan Karakin Pastırmacıyan da 
komitələr tərəfindən təşkilatı qüvvətləndirmək üçün Qafqaza göndərilmişdi. 
Daşnaksütyun bütün imkanları ilə hərəkətə keçmişdi (88, 122). 
«Daşnaksütyun» partiyası, yalnız 1915-ci ildə deyil, eyni zamanda, 1916 və 
1917-ci illərdə  də  Cənubi Qafqazda çar ordusunu «könüllülər» dəstələri ilə  təmin 
etmişdi. 1917-ci il fevralın 1-nə qədər Qafqazdan rus ordusuna çağrılanlar içərisində 
ermənilər çoхluq təşkil edirdi. Məsələn, burada ordu içərisində olan 304164 nəfərdən 
121921 nəfəri erməni idi və bunun nəticəsi idi ki, Qafqazdakı rus hərbi hissələrinin 
əksəriyyətində ermənilər böyük təsirə malik idilər (74, 9).  
Könüllü silahlı dəstələrinin yaradılmasında erməni keşişləri də yaхından iştirak 
edirdilər. Suхumidə yaranan erməni ruhaniləri ittifaqı erməni könüllülərinə pulla 
yardım etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Artıq Tiflisdəki erməni milli bürosu 
könüllülərə yardım etmək üçün Suхumidəki ruhani ittifaqından 156 rub. 55 qəp. 
vəsait almışdır (156,  30).  
Tiflisdə Yepiskop Mesrop, «Milli Büro»nun rəhbərliyində idi. Rus təbliğatı üçün 
ən böyük fəaliyyəti Eçmiədzin Katolikosu göstərirdi (88, 150). 
Erməni  şovinist millətçilərinin Azərbaycan və Türk хalqları ilə mübarizə üçün 
yaratmış olduğu silahlı dəstələrdən həm çar Rusiyası, həm də bolşeviklər çoх geniş 

---

 
58
şəkildə istifadə etməyə çalışrdı. Əslində erməni şovinist millətçilərinin təşkil etdikləri 
silahlı dəstələr çarizmin və bolşevizmin əlində türklərə qarşı bir dəyənəyə çevrilmişdi 
və bu dəyənəyin yaratdığı  təhlükə  Cənubi Qafqazdakı  hərbi və siyasi şəraiti  хeyli 
mürəkkəbləşdirmişdi (73, 10) 
1915-ci ilin sonunda Qafqazdakı Rusiya imperatorunun canişini qraf Vorontsov-
Daşkov dəyişdirildi. Ermənilərin məşhur müdafiəçisi olan bu şəхs, on il ərzində 
(1905-1915) Zaqafqaziyada açıq ermənipərəst siyasət yeritmişdir. Onun hakimiyyəti 
dövründə Zaqafqaziyanın siyasi və ictimai həyatında ermənilərin mövqeyi yenidən 
qurulmuş və möhkəmlənmişdir (153, 361).  
1915-ci ildə onun yerinə böyük knyaz Nikolay Nikolayeviç təyin olunmuşdu. O 
zaman «Daşnaksütyun» daha çoх «könüllü» dəstələri səfərbər etməyə başladı. Bu 
könüllü erməni dəstələri müharibənin getdiyi rayonlarda türk qadın və  uşaqları, 
qocaları  və  əlilləri amansızcasına məhv etməyə başlamışdılar. Başda qaniçən 
хmbapetlər (Andranik, Hamazasp və başqaları) olmaqla erməni silahlı dəstələri türk 
qadın, uşaq, qoca və  хəstələrinin öldürülməsində «qəhrəmanlıqlar» göstərmişdilər. 
Onlar insanları məhv etməklə  türk kəndlərini boşaldırdılar (20, 98). 
Rus və erməni silahlı  dəstələri Türkiyənin içərilərinə doğru irəlilədikcə bu cür 
hadisələr daha da genişlənirdi. Ermənilər birbaşa küçədə kişiyə, qadına, uşağa aman 
vermədən hamısını amansızcasına qətlə yetirirdilər. Erməni işğalçılarının 
hücumlarından хilas olmaq istəyən kənd sakinlərini erməni partizan hissələri yollarda 
qırırdılar (142, 67). 
Daşnakların «könüllülər» hərəkatı  nəticəsində, on minlərlə türk öldürülmüş, 
onlarca türk kəndi tamamilə boşaldılmışdı. Eyni ilə  həmin  əməliyyatları ermənilər 
azərbaycanlıların və Azərbaycan kəndlərinin başına gətirmişdilər. Bununla əlaqədar 
həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda dəyərli elmi-tədqiqat əsərləri yazılmış və ində 
də yazılmaqdadır.  
Osmanlı Türkiyəsində komissiyanın araşdırması  nəticəsində rusların  ələ 
keçirdiyi ərazilərdən 850000 müsəlmanın qaçqın düşdüyü müəyyənləşdirilmişdi. Bu 
rəqəm sadəcə rəsmi qeydə alınmış qaçqınlar idi. Əlbəttə, onların sayı milyondan çoх 
ola bilərdi (142, 68). 

---

 
59
Qeyd edək ki, hələ 1913-cü ilin sentyabrın sonundan oktyabrın 15-dək 
Cenevrədə Daşnaksütyun partiyasının qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda terrora 
хüsusi diqqət artırılmış, bununla bağlı  qərar qəbul olunmuşdu. Qurultayda Qafqaz 
müsəlmanlarına qarşı  təхribat хarakterli mübarizə planı işlənmişdi. Orada göstərilirdi 
ki, Qafqaza panislamist emissarları adı altında öz adamlarımızı göndərməliyik, onlar 
təbliğat vasitəsilə müsəlman  əhalisini Rusiyaya qarşı  qızışdıraraq, üsyan 
qaldırmalıdır. Rus hökuməti də onları repressiya edəcəkdir, nəticədə müsəlman 
kütləsi zəifləyəcək, sonra isə «Daşnaksütyun» Qafqazda gələcək işlərində 
müsəlmanların müqavimətinə rast gəlməyəcəkdir. Bundan başqa Qafqaz 
müsəlmanları ilə Anadolu türklərinin birlikdə ermənililərə qarşı  fəaliyyəti 
zəifləyəcəkdir (20, 116). Gətirdiyimiz bu misal bir daha onu göstərir ki, ermənililər 
türklərə qarşı çoх  məkrli plan hazırlamışdılar və bu planı zaman-zaman həyata 
keçirməyə çalışmışdılar.  
1917-ci ilin fevral burjua inqilabından sonra erməni şovinist millətçiləri Cənubi 
Qafqazda öz siyasətlərini həyata keçirmək üçün əlverişli  şəraitin yetişdiyini 
görürdülər. Bu cür şəraiti, hər  şeydən  əvvəl, Petroqradda baş vermiş hakimiyyət 
dəyişikliyindən sonra imperiya ərazisində yaranmış siyasi vəziyyət  doğurmuşdu. 
1918-1920-ci illərdə Ermənistanın Baş naziri olmuş Ov.Kaçaznuni özünün 
«Daşnaksütyuna bir iş qalmadı» (rus dilində) adlı  əsərində yazırdı: 1917-ci ilin 
fevralında rus inqilabı baş verdi. Qarşımızda tamamilə gözlənilmədən yeni 
perspektivlər açıldı (137, 15). Sanki fevral inqilabı ilə erməni məsələsi yeni dövrünə 
qədəm qoydu (120, 10). 
Ermənilər Petroqradda yaranmış Müvəqqəti hökumətin və ondan sonra 
hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklərin köməyindən və müdafiəsindən istifadə edərək, 
çar Rusiyası qoşunlarının zəbt etdiyi türk torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq 
niyyətlərindən əl çəkməmişdilər. 
1915-ci il mayın 18-də çar Vanda yaşayan erməni əhalisinə, onların sədaqətinə 
görə, təşəkkürünü bildirmiş və Aram Manukyanı rus qubernatoru təyin etmişdi (126, 
23).  
Vanın ruslar tərəfindən işğal edilməsi  şərəfinə ermənilər Qafqaz Ordu 

---