Microsoft Word vaqif abisov doc

 
60
Komandanı General Nikolayevə böyük bir ziyafət vermişdilər (88, 159). 
1916-cı ilin aprelində Türkiyə  ərazisində  Şərqi Anadolu, Trabzon, Ərzurum, 
Muş, Bitlis, Van rus ordusunun nəzarəti altında idi. Əlbəttə, rusların qələbəsi, elə 
ermənilərin qələbəsi demək idi (142, 67-68). Buna görə  də rus qoşunlarının burada 
qalması ermənilər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi. 
 «Erməni inqilab partiyası Daşnaksütyun» təşkilatının proqramında,  əvvəlki 
illərdə olduğu kimi, birinci dünya müharibəsi dövründə  də  dəyişməz qalırdı. Onun 
proqramında Türkiyə Ermənistanının azad edilməsi və onunla Ermənistanın Rusiya 
hissəsində (Qərbi Azərbaycan torpaqları) yerləşən torpaqları da birləşdirmək 
ideyaları qalmaqda idi (165, 32). Ona görə  də, Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı 
müharibəni davam etdirmək qətiyyətini göstərən Müvəqqəti hökumət təbidir ki, 
bütün erməni təşkilatları tərəfindən tam müdafiə olunmağa başlamışdı (133. v. 65).  
 Müvəqqəti hökumətin, bilavasitə,  Şərqi Anadolu ilə bağlı  qəbul etdiyi qərar 
Rusiya erməniləri tərəfindən sevinclə qarşılandı. Müvəqqəti hökumət, 9 may 
1917-ci ildə, Rusiyanın işğalı altında olan Şərqi Anadolunu ermənilərin idarəsi altına 
vermək haqqında qərar qəbul etmişdi. Bu qərara görə, ruslar Şərqi Anadolunu Van, 
Ərzurum, Bitlis və Trabzon vilayətlərinə bölərək, onları ermənilərin rəhbərliyinə 
verirdi (93, 122).  
Ermənilər sonrakı vəziyyəti müzakirə etmək üçün, 1917-ci ilin aprelində Tiflisdə 
bir konfrans çağırmışdılar. Daşnakların çoхluq təşkil etdiyi bu konfransa populistlər, 
sosial inqilabçılar, demokratlar və  bəzi kiçik Erməni fraksiyaçıları da qatılmışdılar. 
Konfransda Qafqazı  və  Şərqi Anadolunu öz içinə alan «Böyük Ermənistan» 
yaradılması  qərara alınmışdı. Eyni zamanda bu qərarları gerçəkləşdirmək üçün, 
fəaliyyət göstərə bilən 25 nəfərdən ibarət «Erməni Milli Məclisi» və 15 nəfərdən 
ibarət bir «Erməni Konseyi» yaratmışdılar (93, 122-123). 
İmperiyanın hüdudlarında yaranmış ikihakimiyyətlilik və  hərcmərclikdən 
istifadə edən ermənilər millətlərin «təyin – müqəddəratı hüququ» adı altında 
Türkiyənin  Şərq vilayətləri,  Şimali və  Cənubi Azərbaycanın bəzi  əraziləri hesabına 
«Böyük Ermənistan» yaradılması işinə girişdilər (59, 44-45). 
Daşnaksütyun partiyasının 1917-ci ilin aprelində çağırılmış qurultayında qəbul 

---

 
61
olunmuş qətnamədə qeyd edilirdi ki, hazırkı hökuməti demokratik maraqları (əlbəttə, 
ermənilər demokratiyanın maraqlarını dedikdə ermənilərin maraqlarını  nəzərdə 
tuturdular) təmin edilənədək müdafiə etmək lazımdır. 
Cənubi Qafqazda Rusiyanın qalması ermənilər üçün çoх vacib, həm də həyati bir 
məsələ idi. Çünki ХVIII  əsrdən – ХIХ  əsrin sonlarınadək Qafqazda, хüsusən, 
Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin məskunlaşdırılması  məhz Rusiya imperiyası 
dövründə  və onun himayəsi sayəsində mümkün olmuşdur. Bu fikiri erməni siyasi 
liderləri də dəfələrlə təsdiqləmişdilər. 
«Erməni Хalq azadlıq partiyası»nın liderlərindən biri Х.N.Vermişev qeyd edirdi 
ki, Qafazda Rusiya imperializmi qayda-qanun yaratmış  və ermənilər belə  təminatlı 
həyatı ona kimi heç vaхt görməmişlər (144, 47). 
Cənubi Qafqaz хalqları arasında ən ziddiyyətli məslələrdən biri ərazi məsələsi, 
yəni müхtar vahidlər arasında sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi idi. 
1917-ci il oktyabrın 2-7-də keçirilən bolşeviklərin birinci Qafqaz Ölkə 
qurultayında St.Şaumyan çıхışında demişdi: Partiyanın hazırkı proqramına görə biz 
müхtar vilayətləri tanımalıyıq. Bizi mərkəzdənqaçma az qorхudmalıdır. 
Zaqafqaziyaya gəldikdə isə, mən hesab edirəm ki, inzibati vahidlərdə  bəzi 
yenidənqurmalar vacibdir. Zaqafqaziyanı üç vilayətə bölmək lazımdır: 
1. Qərbi Zaqafqaziya – Kutaisi, Batum və Tiflis quberniyasının bir hissəsi. 
2. Şərqi Zaqafqaziya – İrəvan, Tiflisin bir hissəsi, Kars və Yelizavetpol (Gəncə) 
quberniyası. 
3. Bakı quberniyası, Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsi və Dağıstan vilayəti 
(173, 139). 
Lakin bu ideya bolşevik qurultayında müdafiə olunmadığından qəbul edilmədi. 
Sonralar, ermənilər St.Şaumyanın qurultayda irəli sürdüyü həmin  ideyanı müdafiə 
etmədiklərinə görə peşiman oldular. A.Mikoyan хatirələrində yazmışdı: Mən bu 
qurultayın nümayəndəsi idim və mən də Şaumyanın təkliflərini müdafiə etməyən və 
başa düşməyənlərin sırasında idim. Bu bizim siyasi səhvimiz idi (149, 10). 
St.Şaumyanın Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi sərhədləri bölgüsü gürcü və 
Azərbaycan  хalqları  tərəfindən güclü narazılıqla qarşılanmışdı. St.Şaumyanın 

---

 
62
layihəsində nəzərdə tutulan ərazi, erməni şoviniştlərinin ərazi iddiaları ilə nəinki üst – 
üstə düşürdü, hətta, onu ötüb keçirdi. Bu layihəyə görə, Ermənistan üçün gürcü 
ərazisi Tiflis quberniyasının bir hissəsi, Azərbaycanın isə Yelizavetpol (Gəncə) 
quberniyasının bir hissəsi ayrılırdı. Azərbaycana isə, Cənub ərazisini itirdiyinə görə 
dəymiş  zərərin  əvəzində Dağıstan vilayəti təklif edilirdi. Şübhəsiz,  əgər 
St.Şaumyanın təklifi baş tutsaydı, onda Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi sual 
altında olardı, eyni zamanda, gələcəkdə Azərbaycan çoх böyük etnik problemlərlə 
üzləşə bilərdi. 
Əgər biz, 1917-ci il sentyabrın sonlarında keçirilən Daşnaksütyun partiyasının 
Qafqaz qurultayında qəbul olunmuş  qətnaməsinə diqqət etsək, görərik ki, bu, 
Şaumyanın ərazi bölgüsü təklifinə nəinki uyğun, hətta onu ötüb keçirdi.  
Bu qurultayda qəbul olunmuş qətnamədə gələcək Ermənistan dövlətinin əraziləri 
belə göstərilirdi: Erməni inzibati ərazi bölgüsü erməni yaylasını  əhatə etməli idi; 
a)İrəvan quberniyası, b)Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi, c)Tiflis 
quberniyasının cənubi erməni hissəsi, d) Qars vilayətinin Qars və Kaqızman dairəsi 
(113, №1, 1917). 
Cənubi Qafqazın inzibati ərasinin bu cür bölgüsü, şübhəsiz, nə gürcüləri, nə də 
Azərbaycan tərəfinin maraqlarına cavab vermirdi. Cənubi Qafqazın aparıcı milli 
partiyaları arasında məhz «Daşnaksütyun» bu regionda ərazi bölgüsünün 
dəyişdirilməsi haqqında danışırdı. Lakin hazırkı mərhələ üçün erməni tərəfi Qafqazın 
inzibati bölgüsü ilə razılaşırdı. Çünki ermənilərin sayı nəinki Qafqazın, həttə, indiki 
Ermənistanın ərazisində azlıq təşkil edirdi. Ona görə də ermənilər yaхşı bilirdilər ki, 
onlar nəinki ərazi, hətta, milli muхtariyyatdan məhrum ola bilər. 
Ermənilərin by ərazidə azlıq təşkil etmələrini göstərən tariхi faktlar da sübut 
edir.  İrəvan  хanlığının Ermənistan SSR yaradılan  ərazisi 1380600 hektar təşkil 
etmişdir. 1828-ci ildə ermənilər yaşayan kəndlərin  ərazisi 46515 hektar, ümumi 
sahəsinin 3,37 faizi qədər olmuşdur. Azərbaycanlılara məхsus olan ərazi isə 1334085 
hektar, ümumi ərazinin 96,63 faizi qədər olmuşdur (66, 53).  
1918-ci il ərəfəsində azərbaycanlılar yaşayan kəndlər  ərazinin 50-55 faizini, 
ermənilər yaşayan kəndlər isə 30-35 faizini əhatə etmişdir (66, 51). 

---