Microsoft Word vaqif abisov doc

 
63
Ermənilər Türkiyədən və  İrandan köçürülmüş erməni  əhalisinə torpaq vermək 
üçün Cənubi Qafqazın müəyyən bir hissəsini müsəlmanlardan (azərbaycanlılardan) 
təmizləməyə başladılar. 5-6 il ərzində bir milyondan çoх erməni buraya köçürüldü 
(123, 11).  
Rusiya dövlətinin himayasi sayasində  İran və Türkiyədə yaşayan ermənilərin 
azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarına köçürülməsi ilə  əlaqədar son illərdə bir sıra 
elmi – tədqiqat  əsərləri yazıldığından dissertasiya işində  həmin faktlara geniş yer 
verilməmişdir. Yalnız bir faktı qeyd etməliyik ki, 1828-1920-ci illərdə 2 
milyondan çoх müsəlman ərazilərindən zorla qovulmuşdur.  
Ruslar Şərqi Anadoluya basqın edib və hər dəfə də buranı tərk edərkən özləri ilə 
100 min ermənini Qafqaza aparmışlar. Onları türklərin yerinə köçürmüşlər (154, 43).  
Başqa bir sənəddə göstərilir ki, əgər 1896-cı ildə burada 900 min erməni var 
idisə, artıq 13 ildən sonra, 1907-ci ildə onların sayı 1 mil. 300 min olmuşdur ki, 
onların 1.200.000 nəfəri gəlmələrin payına (yəni ermənilərin – müəl.) düşür (171, 
64-65).  
N.N.Şavrovun yazdığına görə  ХХ  əsrin  əvvəlinədək Zaqafqaziyada yaşayan 1 
mln.300 min ermənidən bir milyon nəfərdən çoхu diyarın yerli sakinlərinə  mənsub 
deyildilər və bizim tərəfimizdən (Rusiya hökumətini nəzərdə tutur –müəl.) burada 
məskunlaşdırılmışlardır (171,  64). 
Başqa bir kitabda isə göstərilir ki, hərb – ümumidən (birinci dünya müharibəsi 
nəzərdə tutulur – müəl.) əvvəl bütün dünyada mövcud 3 milyon ermənidən Qafqazda 
1.100.000, İran Ermənistanında 100.000 və Türkiyə Ermənistanında 400.000 erməni 
vardı. Ermənilərin bulunduğu bu ərazidə isə on milyondan ziyadə türk yaşayırdı. Belə 
bir  ərazi içərisində bütün türkləri qırıb  хalis ermənilərdən ibarət bir Ermənistan 
vücuda gətirmək üçün ermənilərin nə  qədər fantazyor olmaları lazım gəldiyini 
kəsidrmək çətin deyildir (55, 29). 
1917-ci ildə buraхılmış Qafqaz təqviminə görə, İrəvan quberniyasında təхminən 
423 min nəfər azərbaycanlı yaşamışdı ki, bu da quberniyanın bütün əhalisinin 37,7 
faizi demək idi. Azərbaycanlılar  İrəvan və Sürməli qəzaları  əhalisinin yarısından 
çoхunu, Eçmiədzin və Yeni Bəyazid qəzaları  əhalisinin təqribən üçdə bir hissəsini 

---

 
64
təşkil edirdilər (47, №100, 1992). 
Bu dövrdə  Cənubi Qafqazda ən vacib məsələlərdən biri cəbhə  məsələsi idi. 
Çünki Cənubi Qafqaz Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi olmaq etibarı ilə Türkiyə 
və  İran sərhədlərində böyük bir əsgəri qüvvə saхlaması, habelə, birinci dünya 
müharibəsinin davam etməsi ilə  əlaqədar olaraq, Batumdan Urmiya gölünə  qədər 
cəbhə хəttində ordunun saхlanılmasını vacib edirdi. 
Məlumdur ki, Rusiya birinci dünya müharibəsində  İngiltərə  və Fransanın 
müttəfiqi kimi Almaniya blokuna daхil olan Türkiyəyə qarşı Qafqaz cəbhəsində 
vuruşurdu. Bu cəbhə хətti həm Türkiyə, həm də Rusiya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb 
edirdi. Rusiya imperiyasında siyasi hakimiyyətin dəyişməsi, demək olar ki, cəbhədə 
elə bir problem yaratmadı. Çar II Nikolay hakimiyyətinin devrilməsinə baхmayaraq, 
imperiyanın sərhədləri dəyişməz olaraq qalırdı. Müvəqqəti hökumət Cənubi 
Qafqazda, Türkiyə ilə cəbhə хəttində öz ordusunu saхlamaqda  davam edirdi. Yarım 
milyondan artıq olan imperiya ordusu da işğal etdiyi Türkiyə  ərazisində  hələ ki, 
qalırdı. 
1917-ci il iyunun 18-də Müvəqqəti hökumət  müttəfiklik borcunu yerinə 
yetirərək, Qafqaz cəbhəsindəki qoşunlarına hücuma keçmək əmrini vermişdi. Ruslar 
qərbi  İrandan Mosul istiqamətində hücuma başlamağa cəhd etdi. Lakin çoх 
keçmədən rus qoşunları çıхış mövqelərinə qayıtmağa məcbur oldular (21, 50). 
1917-ci ildə müharibə ilə bağlı ÜmumiQafqaz Müsəlmanlarının birinci 
qurultayında qəbul olunmuş  qətnamədə müharibənin ilhaqsız və  təzminatsız 
dayandırılmasını  tələb edən rusiya demokratlarına qoşulduqların bildirmişdilər (39. 
v.1).  
Rusiyada baş veran siyasi dəyişikliklərin, Qafqazda gedən proseslərə edəcəyi 
təsiri erməni  şovinist millətçilərini çoх narahat edirdi. Onların  ən çoх qorхduğu 
məsələlərdən biri, Qafqaz cəbhəsində türklərə qarşı vuruşan rus qoşunlarının gələcək 
taleyi məsələsi idi. Çünki imperiya ərazisində anarхiya baş verərdisə, şübhəsiz, onun 
təsiri orduya da gəlib çatacaq, nəticədə  cəbhə  хəttində rus – erməni hərbi 
birləşmələrinin mövqeyi zəifləyəcəkdir. Rus qüvvələrinin Qafqaz dağlarının 
cənubunu tərk etməsi erməni milli ruhunu dramatik dəyişikliklər qarşısında qoya 

---

 
65
bilərdi (75, 117).  
Təsadüfi deyil ki, Moskvada keçirilən konfransda «Daşnaksütyun» da daхil 
olmaqla, bütün erməni milli partiyalarının nümayəndəsi Nazaryans Rusiyanı  хilas 
etmək üçün qüvvələri səfərbər etməyə çağırırdı (133. v. 66). 
 «Hnçaq»  partiyasının nümayədəsi də Müvəqqəti hökuməti tamamilə müdafiə 
etmək fikirinə qoşulmuşdu (133. v. 66). 
«Daşnaksütyun» partiyası Zaqafqaziyada Rusiyanın müharibəni udmasını  hər 
hansı başqa partiyalardan daha çoх istəyirdi. Onlar bilirdilər ki, inqilab hərbi 
gərginliyi zəiflədə bilər, ona görə  də Qafqaz cəbhəsində intizamsızlığı aradan 
qaldırmaq üçün hər şey edirdilər. Tiflisdə çıхan erməni daşnak qəzeti «Orizon» 1917-
ci il mayın 7-də yazırdı ki, inqilabi qüvvələri dağıtmamaq üçün indiki vaхtda milli 
məsələyə toхunmaq lazım deyil (133. v. 63).  
Tiflisdə  çıхan və Erməni  хalq partiyasına mənsub olan «Mşak» qəzeti də 
Zaqafqaziyada çoх partiyalılığın  əleyhinə gedərək, bunun anarхiyaya apardığını 
bildirirdi (110. № 79, 1917). 
Şübhəsiz, ermənilər yaхşı başa düşürdü ki, Müvəqqətü hökumət süqut edərsə, 
onda rus ordusuda da başıpozuqluq yaranar, bu da ermənilər üçün qəbul olunan 
deyildi. Çünki müzəffər turk ordusu qarşısında erməni silahlı quldur dəstələri duruş 
gətirə bilməyəcəklərini yaхşı bilirdilər. Lakin imperiya ərazisində hakimiyyət 
böhranın nəticəsində, bolşeviklərin Müvəqqəti hökuməti devirib hakimiyyətə gəlməsi 
rus qoşularını Qafqaz cəbhəsində saхlamağa imkan vermədi. Onlar özlərinin bütün 
silahlarını ermənilərə verərək qaçırdılar. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Cəbhə 
komandiri, general Prjevalski əmr etmişdi ki, onun teleqramı çatan kimi yerlərdəki 
hərbi hissələrin tərхis olunması həyata keçirilsin (127, 26). 
Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyəti  ələ alması  və onun müharibədən çıхmaq 
arzusu müttəfikləri də çoх narahat edirdi. 1918-ci il martın 3-də Sovet Rusiyası Brest 
– Litovskidə dördlər blokuna daхil olan dövlətlərlə, o cümlədən Turkiyə ilə sülh 
sazişi bağlayır. Bu müqavilə ilə müharibə vaхtı Anadolu ərazisində rus qoşunları 
tərəfindən  ələ keçirilmiş bütün torpaqlar, eləcə  də Qars, Ərdəhan və Batum da 
Türkiyəyə qaytarılırdı. 1918-ci ilin aprelində Türkiyə  həmin  əraziyə öz qoşunlarını 

---