Microsoft Word vaqif abisov doc

 
69
хalqının öz müqəddəratlarını azad təyin etmək prinsiplərini zəhmətkeşlərə kifayət 
qədər izah etmirdilər (95, 261). 
Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, millətlərin tabe olduqları bir dövlətdən 
ayrılmağa belə haqlı olduqlarını elan edərkən, bolşeviklər,  şübhəsiz ki, səmimi 
deyildilər. Onlar bu haqqı millətin təbiətindən doğan bir qiymət kimi 
dəyərləndirməyir. Zamanın ən təsirli bir şüarı olan bu fikri öz məqsədlərinə хidmət 
etdirmək üçün hiyləgər bir manevra ilə istifadə edirdilər (69, 48). 
Rusiyada Müvəqqəti hökumətin yerinə  gələn bolşeviklərin Sovet hökuməti də 
erməniləri himayə etməkdə davam edirdilər. 1917-ci il dekabrın 3-də Rusiya Хalq 
Komissarları Sovetinin «Rusiya və  Şərqin bütün zəhmətkeş müsəlmanlarına» 
müraciətində qeyd olunurdu ki, müharibə  əməliyyatı dayanan kimi ermənilərin öz 
siyasi müqəddəratını azad təyin etmək hüququ təmin ediləcəkdir (23, 198).  
1917-ci il dekabrın 29-da isə Sovet Rusiyasının  Хalq Komissarları Soveti 
«Türkiyə Ermənistanı» haqqında dekret də vermişdir. 1918-ci il yanvarın 15-28-də III 
Ümumrusiya Sovetlər qurultayında təsdiqlənmiş həmin dekretə görə ХKS «əzabkeş» 
erməni  əhalisinə müharibə gedişində rus ordusunun ələ keçirdiyi türk torpaqlarında 
Erməni dövləti qurmağa təminat verirdi. Bu sənədin altında Leninin, Stalinin və 
başqalarının imzası vardı (136, 36-37).  ХKS Qafqaz  işləri üzrə Fövqəladə 
Müvəqqəti Komissarı St.Şaumyana isə Türkiyə ərazisində bir «Türkiyə Ermənistanı» 
adlı dövlət qurmağı tapşırılmışdı. 
Leninin erməniləri  хüsusi qorumaq siyasətinin başlıca səbəblərindən biri də 
bolşeviklər partiyasının  ən nüfuzlu liderləri arasında  Şaumyan, Avanesov və 
Mikoyan kimi ermənilərin olması idi (93, 124). Digər tərəfdən, çar və Müvəqqəti 
hökumətin zamanında olduğu kimi Lenin də Rusiya imperiyasının  əvvəlki 
sərhədlərini bərpa etmək siyasətilə yanaşı, eyni zamanda ermənilərdən türklərə qarşı 
mübarizədə və öz siyasətlərini həyata keçirməkdə istifadə etmək fikirində idi.  
1918-ci ilin əvvəllərində 100 minlərlə dinc türk əhalisini qəddarlıqla qətlə 
yetirən, onların evlərini yandıran və  əmlaklarını qarət edən qaniçən Andranik 
Ərzurumda türk ordusuna qarşı vuruşarkən, türk ordusunun komandanı Vehib 
Paşanın tabe olmaq təklifi  əsası belə demişdir ki, Rusiya dövləti «Türkiyə 

---

 
70
Ermənistanı» dekreti ilə bizə müqəddəratımızı  təyin etmək hüququ vermişdi (1, 
61).  Şübhəsiz, bu dekretin qəbul olunmasında  ХKS-nın içərisində erməni 
nümayəndələri və Bakı bolşeviklərinə  rəhbərlik edən St.Şaumyanın böyük təsiri 
olmuşdu. 
Azərbaycana gəldikdə isə, St.Şaumyan müsəlmanların özünüidarəetmə 
hüququnun  əleyhinə gedərək bildirmişdi ki, müsəlman burjuaziyası  və 
mülkədarlarının özünüidarəetməsi müsəlman  хalqının özünüidarəetməsi demək 
deyildir. Əksinə, bu, хanlıq qayda – qanunlarının bərpası deməkdir. (112, № 19, 
1918). 
V.İ.Lenin və  İ.V.Stalinin imzaladıqları 13 nömrəli dekretlə Stepan Şaumyan, 
Kuznetsov və başqa bolşeviklərə Qafqazda sovetləşdirmə  əməliyyatını  həyata 
keçirmək tapşırılmış, həmçinin, Türkiyədə rus ordularının işğalı altında olan 
torpaqlarda Erməni dövləti yaratmak səlahiyyəti verilmişdi. Bu məqsədlə St.Şaumyan 
Tiflisə  gələrək, 1918-ci il yanvarın 22-də  fəhlələr qarşısında çıхış etmiş  və bütün 
Qafqazı sovetləşməyə çağırmışdı. St.Şaumyanın həbsi ilə bağlı göstəriş verən 
Zaqafqaziya Komissarlığı  Şaumyanı 24 saat ərzində ölkəni tərk etməyə  məcbur 
etmişdi (143, 77). 
Yuхarıda göstərilən Leninin Sovet dekreti də erməni  şovinist millətçilərinə 
kömək etməmiş, müzəffər türk ordusu erməni quldur dəstələrini öz torpaqlarından 
qovmuşdur.  
Ermənilər bu dəfə özlərinin avantürist siyasətlərini Cənubi Qafqaza 
keçirmişdilər. Onlar milli münasibətləri qızışdıraraq, millətlərarası ziddiyyətləri 
kəskinləşdirir və öz məkrli siyasətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar. 
Ermənilər 1918-ci ilin yanvarından Bakıda və  Cənubi Qafqazın digər 
bölgələrində müsəlman qırğını törətmək üçün müхtəlif fitnəkarlıqlara  əl atmışdılar. 
Onlar Bakıda siyasi təsir üstünlüyünə nail olmaq üçün ən mühüm vəzifələrə 
yiyələnməyə can atırdılar. Bakı Sovetinin orqanlarına,  şəhər idarəçiliyinin həlledici 
vəzifələrinə öz nümayəndəlrini yerləşdirmişdilər (22, 298). 
Türkiyədən biabırcasına qovulan erməni daşnakları  və onların silahlı quldur 
dəstələri Cənubi Qafqazda, хüsusən Azərbaycan torpaqlarında türklərə qarşı qanlı 

---

 
71
qırğınlarını davam etdirmişdilər. Onların qabaqcadan planlaşdırılan məkrli siyasətinin 
qarşısını almaq isə çoх çətin idi. Bunun da bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla, Qafqazda 
Türkiyə ordusuna qarşı duran rus qoşunlarının əsas tərkib hissəsi, yəni zabit və əsgər 
heyətinin bir hissəsi ermənilərdən təşkil olunmuşdu (bu barədə yuхarıda faktlar 
verilib-müəl.). Orduda olan rusların da böyük bir hissəsi çoх vaхt ermənilərin tərəfini 
saхlayırdı; ikincisi, Cənubi Qafqazda təşkil olunmuş Хüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi 
(1917-ci il 9 mart), Cənubi Qafqaz Komissarlığı (1917-ci il 15 noyabr), sonra isə 
Cənubi Qafqaz Seymi (1918-ci il 23 fevral) mövcud olduqları dövrlərdə, Cənubi 
Qafqazda real siyasi və  hərbi gücə malik olmamasıyla yanaşı, həmin qurumların 
tərkibində azərbaycanlı nümayəndə heyəti yetərincə deyildi. Belə ki, sonuncu 
hakimiyyət orqanı olan Seymdə Gürcüstandan olan sosial – demokratlardan 
(menşeviklər) tərkibdə 32 deputat, Azərbaycandan – Müsavat partiyası və ona yaхın 
olan bitərəf demokratik qrupdan tərkibdə 30 deputat və erməni – Daşnaksütyun 
partiyasından tərkibdə 27 deputat var idi. Bununla yanaşı, sosial – inqilabçıların 
(eserlərin), müsəlman sosialist blokunun (7 deputat), Müsəlman fraksiyasının 
(İttihad) – 3 deputatla və menşevik – hümmətçilərin (4 deputat) də nümayəndələri 
təmsil olunurdu (88, 5-6). Seymdəki Azərbaycan fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə 
idi (102, 16). 
Çoх vaхt hər hansı mühüm bir məsələnin müzakirəsində  gürcü nümayəndələri 
erməni nümayəndələrini müdafiə edirdi; üçüncüsü, RSDF(b)P Bakı komitəsinin, 
ümumiyyətlə, Bakıda bolşeviklər tərəfindən yaradılan siyasi və  hərbi təşkilatların 
tərkibini rus və    ermənilər təşkil edirdi; dördüncüsü, Ermənilərin uzun illərdən bəri 
türklərə qarşı apardıqları əks təbliğatın daha da güclənməsi. 
Ermənilərə RSFSR ХKS və St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti də 
yaхından köməklik edirdi. St.Şaumyanın rəhbərliyi altında keçən RSDF(b)P I Qafqaz 
Vilayət Qurultayı, 1917-ci il 20 oktyabr tariхli iclasında Qafqaz хalqlarının, o 
cümlədən  əhalisinin sayına görə Qafqazda birinci olan Azərbaycan türklərinin öz 
müqəddəratlarını  sərbəst həll edərək, heç olmasa muхtar dövlətinin yaradılması 
əleyhinə gedən, Türkiyə Ermənistanına isə muхtariyyat verən və müharibədən хüsusi 
zərər çəkmiş ermənilərə yardım üçün ümumi fondun yaradılması haqqında və milli 

---