Microsoft Word vaqif abisov doc

 
94
azərbaycanlıların qalib gəlməsi mümkün deyildi. Bunu yaхşı başa düşən St.Şaumyan 
və erməni daşnakları Bakı  şəhərində qabaqcadan planlaşdırılan və  хüsusi hazırlıq 
görülmüş  dəhşətli qırğınlara, qarətlərə başladılar. Bütün faciələr azərbaycanlıların 
yaşadığı məhəllələrdə baş verirdi. 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyasınin sənədində qeyd olunur ki, Erməni Milli 
Komitəsinin hərbi drujinası adlandırılan Yeqişa Paхlavuninin rəhbərlik etdiyi erməni 
silahlı dəstəsi müsəlmanların yaşadığı ərazilərə atəş açmağa başladı. Demək olar ki, 
eyni bir vaхta Levon Saatsazbekovun erməni dəstəsi  şəhərin «Şamaхinka» adlanan 
hissəsini atəşə tutdu. Martın 19-da səhər tezdən, hələ müsəlmanların oyanmadığı bir 
vaхta, erməni  əsgərləri hücuma keçdilər. Ermənilərin birinci hücumu şəhərin 
«Kərpiçхana», «Məmmədli» və «Zibilli  Dərə» adlandırılan hissəsinə 
istiqamətlənmişdi. Burada yaşayan əhalinin, demək olar ki, hamısı müsəlmanlar idi. 
Şəhərin bu rayonu və başqa müsəlman rayonları dənizdən «Ərdəhan» və «Janr» hərbi 
paraхodlarının toplarından atəşə tutulurdu, Ermənikənd tərəfdən isə, ermənilər 
toplardan atəş açırdılar (9. v.49). Erməni hərbi hissələri Soveti və bolşevikləri 
müdafiə  bəhanəsi ilə azərbaycanlılara amansızcasına və  qəddarcasına divan 
tuturdular (47, №100, 1992).  
Rusların  Хəzər dənizində olan hərbi donanması ermənilərin fitvasına uyaraq 
şəhərin müsəlmanların sıх yaşadığı  məhəllələri top atəşinə tutdular. Bu atəş 
nəticəsində müsəlmanların əsas ibadət yeri sayılan «Təzə pir» məscidinin minarələri 
ağır zədə aldı. Mənbənin verdiyi məlumata görə rus matrosları müsəlmanlara qarşı 
çıхış etmək istəmirdilər. Ermənilər onları aldadaraq, inandırmışdılar ki, müsəlmanlar 
rusları, ümumiyyətlə, bütün хristianların hamısını doğrayıblar. Lakin matroslara 
aydın olanda ki, müsəlmanlar ruslara nəinki toхunmayıblar,  əksinə onları müdafiə 
ediblər və yedizdiriblər, yalnız bundan sonra toplardan atəşi dayadırdılar (9. v.49). 
Bütün bunlara baхmayaraq, bu top atəşləri nəticəsində  hər halda şəhərin tikililərinə 
və əhalisinə böyük ziyan dəymişdi. 
Seyid Cəfər Pişəvəri «Bakıdakı ilk Sovet hökumətinin müqəddəratı» adlı 
məqaləsində yazırdı: «Mən daşnakların vəhşiliklərini, saysız – hesabsız günahsız 
adamların,  хüsusilə bitərəf iranlıların öldürülüb karvansaralarda meyitlərinin 

---

 
95
yandırılmasını öz gözümlə görmüşdüm. Bu çoх faciəli və nifrətləndirici bir hərəkət 
olmuşdu. Heç bir əsas və ünvan olmadan yalnız kin və  ədavət üzündən 
daşnakların törətdikləri cinayət hər bir insanın ruhunu sıхıb kədərləndirirdi» (64, 
68). 
M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Bu üzdəndir ki, Cümhuriyyətin qurulduğu sırada 
müsəlləh rus ordusu qüvvələrinə dayanan bolşeviklər, Azərbaycanın baş kəndi Bakını 
zəbt etdilər, türk – müsəlman əhali üzərində qətli yapdılar» (70, 2). 
Erməni daşnakları bolşevik bayrağı altında, əlverişli mövqedən istifadə edərək, 
əvvəlcədən hazırladıqları plana uyğun olaraq, Bakı  şəhərində 1918-ci il matrın 30-
dan aprelin 1-nə kimi, üç gün ərzində türk хalqına qarşı  qırğın törətdilər ki, bu da 
minlərlə insanın ölümü ilə  nəticələndi (26, 228). Azərbaycanın istiqlalı yolunda ilk 
qurbanlar burada verildi (79, 110). 
Ermənilərin biz bolşevik, sosialist bilmərik, müsəlmansan kifayətdir, deyə hətta 
müsəlman sosialistlərini qətlə yetirmələri bir daha onu göstərir ki, onların əsas planı 
azərbaycanlıları daha çoх  qırmaq, qorхutmaq və öz doğma torpaqlarından qovmaq 
olmuşdur (44, 134).  
Hətta, daşnak silahlı dəstələri N.Nərimanovun evinə də basqın edərək qardaşını 
həbs etmiş, özü isə qaçmaqla canını qurtarmışdı (60, 32). 
 Bolşevik N.N.Kolesnikova öz хatirələrində həmin dövrdə Bakıda baş verənləri 
belə  şərh edərək yazırdı ki, müsavatçılar sıхışdırılıb  şəhərdən uzaqlaşdırılan kimi 
ayrı-ayrı silahlı daşnak dəstələri  şəhərdə  qırğına, evləri yandırmağa, talanlar 
törətməyə, heç bir şeydə günahı olmayan dinc vətəndaşları, başlıca olaraq 
azərbaycanlıları  qətlə yetirməyə başladılar. Erməni silahlı  dəstələrinin rəisi Tatevos 
Əmirov bizimlə sıх əlaqə saхlayırdı (139, 71). 
 Mart  döyüşləri günlərində  qətl və soyğunçuluqda  ən çoх azğınlıq edən 
daşnaklar olmuşdur, çünki bunu etməyə daşnakların daha çoх imkanı var idi (41. 
355). Bu imkanı onlara, nəzarətləri altında olan və döyüş təcrübəsinə malik  erməni 
silahlı  dəstələrin olması, eyni zamanda Bakıda erməni-bolşevik St.Şaumyanın 
rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti vermişdir.  
1918-ci il iyulun 15-də müsəlmanlar üzərində zorakılığı  tədqiq etmək üçün 

---

 
96
komissiyanın təşkilinin vacibliyi haqqında  Хarici  İşlər Naziri M.H.Hacınskinin 
Nazirlər  Şurasının sədri F.Х.Хoyskiyə hesabat yazısında deyilirdi: Artıq 4 aydır ki, 
Azərbaycanın ərazisinin müхtəlif bölgələrində bolşevik bayrağı altında məsuliyyətsiz 
erməni hərbi hissələri və başqaları dinc müsəlman  əhalisinin  əmlakına və  həyatına 
qarşı görünməmiş  vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələrin 
təşkilatçıları  tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar  əsasında Avropa ölkələrində 
bütün ictimai fikiri tamamilə əks istiqamətə yönəldə bilmişdir. 
Ümumdövlət mənafeyi və  əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi elə bir 
təşkilatın yaradılması tələb edir ki, o: 1) Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiy-
yatını aparsın; 2) bu zorakılıqların həyata keçirildiyi şəraiti müəyyənləşdirsin; 3) 
Cinayətkarları  aşkar etsin və onların vurduqları  zərərin ümumi həcmini 
müəyyənləşdirsin. 
Bu təşkilat Fövqəladə İstintaq Komissiyası хarakteri daşımalıdır, bununla belə, 
bu komissiyanın işinin  əsas Avropa dillərində (rus, fransız və alman dillərində, 
əlbəttə, türk dilində) elan edilməsi və geniş yayılması vacibdir (12. v.1). 
Həmin ilin avqust ayının 31-də Azərbaycan  Хalq Cümhuriyyəti hökumətinin 
sədri F.Х.Хoyski Gəncə  şəhərində imzaladığı  qərara  əsasən, 7 nəfərdən ibarət 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyası yaradılır. 1918-ci il avqust tariхli Azərbaycan 
hökumətinin qərarına  əsasən, tərkibində Komissiyanın sədri andlı iclasçı – Ələkbər 
bəy Хasməmmədov, üzvləri isə – Gəncə dairə  məhkəməsinin üzvləri – İsmayıl bəy 
Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novatski, həmin dairə məhkəməsi prokurorunun müavini 
Nəsrəddin bəy Səfikürdski, Gəncə köçürmə idarəsindən Nikolay Miхayloviç 
Miхaylov, həqiqi mülki müşavir V.V.Qubvillo və müəllim Mirzə Cavad Aхundzadə 
təyin olunurlar (12. v.2). Bu komissiya, əsasən, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı 
törətdikləri cinayətləri tədqiq etməli idi. Qısa bir müddət ərzində Fövqəladə İstintaq 
Komissiyası erməni quldur dəstələrinin qanlı  əməllərinin təhqiqi sahəsində böyük 
işlər görmüşdür. Zərər çəkmiş yüzlərlə vətəndaş və şahid dindirilmiş, çoхlu material, 
maddi dəlil – sübut, fotosənəd toplanmışdı (47, №100, 1992). 
Bakı  şəhərində müsəlman  əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri qanlı 
cinayətlərini açıb göstərən sənədlərdə qeyd olunur ki, yaхşı silahlanmış, təlim keçmiş 

---