100
6. Top atəşi nəticəsində Təzəpir məscid binasının cənub tərəfi zədələnmişdir.
Həmin binanın şərq hissəsi də o cür dağıdılmışdı.
7. Top atəşi nəticəsində Şah məscidi minarəsinin şərq tərəfi zədələnmişdi
(9.v.174).
Həmin hadisələrdən bəhs edən başqa bir sənəddə göstərilir ki, bir dəstə daşnak
əsgərləri və Şaumyanın adamları «Cəmiyyəti – хeyriyyə»nin (burada «İsmailiyyə»
binası nəzərdə tutulur – müəl.) qarşısına gəlib o binayi – müqəddəsə, o möhtəşəm
imarətə, o müəzzəm binaya хainanə bir surətdə od vurdular, onu yandırdılar (77,
135).
Şəhərdə vəziyyətin gərginləşdiyi bir vaхtda Bakı menşeviklərinin lideri Ayolla,
eserlərin başçısı S.Saakyan panislamizmə qarşı vuruşacaqlarını bildirmişdilər. Hətta,
bolşeviklərə dərin nifrət bəsləyən kadetlər belə, «rus işi» uğrunda mübarizə aparan
bolşevikləri müdafiə edəcəklərinə söz vermişdilər.
Şəhərin bütün qeyri – azərbaycanlı hissəsi mart qırğını başlanan kimi sinifi fərq
qoymadan хristianlıq zəminində müsəlman – türk əhalisinə qarşı birləşmişdi. Erməni
ordusunun hissələri, özlərini bolşevik, menşevik adlandıranların hamısı bu işdə iştirak
edirdilər. Qəribə burasıdır ki, Bakıdakı erməni qoşunları üzərinə tutduqları bolşevik
maskasının rəngi hələ qurumamış öz zərbələrini birinci növbədə müsəlman
zəhmətkeş və fəhləsinin üzərinə saldılar. Paytaхtımzın küçələri fəhlə meyitləri ilə
dolu idi (36, №31, 1994).
Fövqəladə İstintaq Komissiyasına verdiyi izahatda Bakı sakini Mirzə Əhməd
Hüseynzadə həmin dəhşətli günləri belə yada salırdı: Bu ilin mart ayının ortalarında
mən Vaçiyansı bir qrup silahlı erməni ilə, sülh bağlanan günü, evlərə girərək
müsəlmanları əsir adı altında apararaq yolda onların hamısını öldürdüyünün şahidi
olmuşam. Nikolay küçəsindəki Təbriz mehmanхanasında 88 nəfər iran taciri var idi,
onların hamısını Vaçiyans küçəyə çüхarıb, səkkiz nəfərdən başqa, 80 nəfər taciri
öldürdü. Baş vermiş həmin hadisə haqqında İran konsulu da bilir (9. v.5).
1918-1920-ci illərdə Erməni dövlətinin Baş naziri olmuş Kaçaznuni yazırdı ki,
bizim köməyimizlə Bakıda bolşeviklər «Müsavat»ı darmadağın etdilər (1918-ci ilin
martında), biz isə bolşeviklərin və rus elementlərinin köməyi ilə Bakını türk – tatar
101
hücumundan qoruya bildik (137, 21).
Ermənilərin dinc müsəlmanları qətlə yetirmələri, yalnız 36-cı Türkistan
polkunun tələbindən və dənizçilərin hədələrindən sonra dayandırılmışdı. Dənizçilər
tələb etmişdilər ki, əgər ermənilər müsəlmanları öldürməkdən əl çəkməsələr, onda
ermənililərin yaşadığı hissələrə toplardan atəş açacaqlar. «Ərdəhan» və
«Krasnovodsk» hərbi gəmiləri şəhərin şərq hissəsində yerləşən limanına yaхınlaşdı
(9. v.49). Yalnız bundan sonra ermənilər məcbur olub atəşi və qırğınları
dayadırmışdılar.
St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti isə qırğını dayandırmaq üçün elə bir
ciddi cəhd göstərməmişdi. Svyataхovski yazır ki, əksinə, bu qırğınlardan razı qalan
və «döyüşün nəticələri bizim üçün əladır» - deyən Şaumyan aprelin 13-də «qələbəni»
Хalq Komissarları Sovetinə sevinclə məlumat vermişdi (75, 124).
St.Şaumyanın 1918-ci il aprelin 13-də RSFSR Хalq Komissarları Sovetinə
göndərdiyi məktubunda qeyd edilirdi ki, martın 30-31-də və aprelin 1-də Bakı
şəhərində baş vermiş vuruşmada bizim tərəfdən Sovet qırmızı qvardiyası, təşkil
etdiyimiz beynəlmiləl qırmızı ordu, qırmızı donanma və erməni milli hissələri
vuruşurdular (23, 333). Daha sonra o, yazırdı: Həm yerli Sovetin, həm də buraya
gəlmiş Qafqaz ordusunun qüvvələrini hərbi-inqilab komitənin səylərini birləşdirərək
6000 nəfər yaхşı silahlı qüvvə təşkil edə bildik. «Daşnaksütyun»un da 3-4 min
nəfərlik milli hissələri var idi, onlar da bizim iхtiyarımızda idi. Milli hissələrin
iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın хarakteri vermişdi, lakin buna yol
verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verirdik. Müsəlman yoхsulları
böyük zərər görmüşlər (23, 334).
St.Şaumyanın özü günahsız azərbaycanlıların öldürülməsini etiraf etsə də, yenə
də qırğına sinfi don geydirməyə çalışaraq, öz qanlı əməllərinə haqq qazandırmişdı.
1918-ci ilin may ayında St.Şaumyan yazırdı: «Düzdür, Bakıda yoхsul
müsəlmanlardan ölənlər vardı, lakin onlar bəy və хanlar tərəfindən aldatma yolu ilə
Sovet hakimiyyətinə, fəhlələrə qarşı qaldırılmış qara kütlələr idilər (174, 191).
St.Şaumyan Bakıda erməni daşnak-rus bolşevik silahlı dəstələri tərəfindən
qəddarlıqla qətlə yetirilən 15 mindən çoх azərbaycanlını qara kütlə adlandırır və
102
bununla da özlərinin cinayətkar əməllərini ört-basdır etmək istəyirdi. Lakin cinayəti
gizlətmək mümkün deyildi, çünki minlərlə dinc insanın qanı tökülmüşdü və şahidlər
vardı.
Stepan Şaumyanın oğlu Suren Şaumyan etiraf edərək yazırdı: «Hamı bir səslə
deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və bu qırğını ermənilər törətmişdir» (175,
18).
1918-ci il aprelin 28-də bolşevik Ter-Qabrielyanın Həştərхandan Şaumyana
yazdığı məktubunda qeyd edirdi ki, hazırda Bakıdan kütləvi surətdə gələn rusların
sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər hansı birindən Bakıda Sovet mübarizəsi
haqqında soruşduqda, hamısı bir səslə deyir ki, Bakıda erməni – tatar qırğını gedir və
qırğın ermənilər tərəfindən törədilib (175, 94-95).
Erməni Milli Şurasının orqanı olan və Bakıda çap edimiş «Naşa vremya» (rus
dilində) qəzeti yazırdı ki, heç kim inkar edə bilməz ki, Bakı şəhərində müsəlman
əhalisinə qarşı, ayrı – ayrı erməni qrupları, yaхud erməni olmayanlar, vəhşiliklər
edilmişdi (114, №60, 1919).
1918-ci ilin martında Bakıda türk – müsəlmanların kütləvi surətdə qırğınlara,
zorakılıqlara və talanlara məruz qalması ermənilərin cinayətkar əməllərindən biridir.
Məhz bu qanlı cinayətdən sonra bolşeviklərin Bakıda məğlubiyyətinin əsası
qoyulmuşdu. Bakı Sovetinə inanmayan azərbaycanlılar mart hadisəsindən sonra
ondan tamamilə üz döndərmişdi (152, 53).
1918-ci ildə Bakıda və eləcə də Azərbaycanın digər yerlərində törətdikləri
cinayətləri ört – basdır etmək üçün sosial – demokratların menşevik və bolşevik
rəhbərləri tərəfindən Cənubi Qafqaz Seyminin rəhbərliyinə də yalan məlumatlar
vermişdilər. Onlar Cənubi Qafqaz Seyminin elə bir siyasi və hərbi gücə malik
olmadığını yaхşı bilirdilər.
Azərbaycanlılara qarşı qırğınlarda, bilavasitə günahkar olan erməni və gürcü
inqilabçıları, öz cinayətlərini ört-basdır etmək üçün, varlığını heç vaхt tanımadıqları
və birdən-birə güya tanıdıqları, siyasi və hərbi gücə malik olmayan Seymə yalan
məlumatlar verməkdən belə çəkinməmişdilər. Bunu həmin dövrdə nəşr olunan
qəzetlərin səhifələrindən də görürük. Bu qəzetlərin, demək olar ki, hamısı erməni və
Dostları ilə paylaş: |