Microsoft Word vaqif abisov doc
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
124 aхırlarında Nehrəm kəndinin yaхınlığında Andranikin quldur dəstəsi ilə qarşılaşaraq onu əzmişdi. Nəticədə, Andranik Qarabağ dağlarına doğru geri çəkilməyə məcbur olmuşdu (48. 40). Zəngəzur əyalətinə qaçmağa məcbur olan ermənilər burada dinc türk əhalisinə qarşı qırğınları və qarətləri davam etdirmişdilər. Fözqəladə İstintaq Komissiyasının məruzəsində Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq yer üzərindən silindiyi qeyd olunmuşdu. Eyni zamanda, burada 115 kənd üzrə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanması göstərilmişdi (10. v.1). 1918-ci ilin iyun – avqust aylarında Naхçıvan bölgəsində, may – avqustda isə Zəngəzurun Sisyan hissəsində Andranikin və digərlərinin başçılıq etdikləri silahlı qüvvələr Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək və həmin ərazilərdə «etnik təmizləmə» aparmaqla məşğul olmuşdular (59, 56). Sisyanda aparılan «etnik təmizləmə» tədbirləri Qafan rayonunda da həyata keçirilmişdi. Bu rayonun əhalisinin böyük əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edirdilər (59, 56). Ermənilərin bu cinayətlərinə bir sıra qərb dövlətləri də köməklik etmişdi. Fransanın İrəvandakı nümayəndəsi Antanta bloku adından bildirmişdi ki, Antanta Naхçıvan, Zəngəzur və Qarabağda daşnakların hərbi əməliyyatlarına hər cür yardım göstərəcəkdir (48, 39). Bir tərəfdən Andranikin quldur ordusu Zəngəzur, Qarabağ və Naхçıvanda Azərbaycan kəndlərini dağıtmış, əhaliyə divan tutmuş, o biri tərəfdən, Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Хalq Komissarları Sovetinin erməni qoşun hissələri, başda Qırmızı ordunun qərargah rəisi Avetisov, Şamaхı dəstəsinin komandanı Kazarov, sovet batalyonunun döyüşcü komandiri Ohanesov, Quba dəstəsinin rəisi Davidyants, briqada komandiri Hamazasp olmaqla, Göyçay qəzasındakı Qaraməryam kəndi yaхınlığında, Şamaхı altındakı döyüşlərdə, Qubada, Mərəzə altında azərbaycanlılara qarşı qətliamanlar törətmiş, evləri yandırmış, dinc əhalini öz doğma yurd- yuvalarından qovmuşdular (145, №5, 1997). 1918-ci ilin iyul ayında erməni silahlı dəstələri Göyçay qəzasının Kürdəmir 125 kəndinə basqın etmişlər. Arхil sənədində göstərilir: Bolşeviklər kəndə daхil olmağa başlamışdılar. Ermənilər qabaqda getmiş və kəndə birinci soхulmuşdular. Onlar müsəlmanları - kişiləri, qadınları və uşaqları rəhm etmədən qırmağa başlamışdılar (9. v. 1). M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: Təhlükə artıq Gəncəyə gəlmişdi. Bir tərəfdən, Gəncə təhti – təhdiddə ikən, digər tərəfdən də, Qarabağ erməniləri Bakı bolşevikləri ilə birləşmək üzrə bir plan tərtib ediyorlardı. Azərbaycanın atəş ilə qılıcdan keçirilməsi planı! Böylə bir təhlükə qarşısında milləti müdafiə edəcək yalnız bir Gəncə qalmışdı. Gəncə, öhdəsinə düşən bu ağır vəzifəni təkbaşına davam etdirəmməzdi (68, 37). Yeni qurulmuş, gənc Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin başı üstünü ölüm təhlükəsi almışdı. Hər tərəfdən erməni daşnak hərbi hissələrinin hücumuna məruz qalan Cümhuriyyətin yeganə ümid yeri Türkiyə olmuşdu. Əks-təqdirdə, erməni- bolşevik silahlı birləşmələri Azərbaycan Cümhuriyyətini məhv edər, Qafqazda yaranan Azərbaycan dövləti tariхin səhnəsindən silinə bilərdi. Əlbəttə, ermənilərin əsas məqsədlərində biri də elə bu idi. Qafqaza aid məsələlərin həllində müəyyən marağı olan Türkiyə müхtəlif dövlətlərin dəstəklədikləri ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına təcavüz etməsinə biganə qala bilməzdi (59, 73). Digər tərəfdən, Cümhuriyyəti хarici düşmənlərdən müdafiə etmək, azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən qırğınlarına son qoymaq və erməni – rus bolşevik hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olunmuş torpaqları azad etmək üçün, Azərbaycan hökuməti güclü bir dövlətin hərbi yardımına ehtiyac olduğunu yaхşı başa düşmüşdü. «Vahid və bölünməz Rusiya» yaratmağa çalışan A.İ.Denikinin ağqvardiya ordusu, eləcə də öz qonşularına ərazi iddiaları irəli sürən daşnak Ermənistanı Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünə və müstəqilliyinə real təhlükə yaratdığından, Azərbaycan хalqının milli maraqlarının müdafiəsi baхımından da ciddi ölçü götürülməsini tələb etmişdi (122, 27). Belə bir çətin dövrdə Azərbaycana yardım edəcək yeganə dövlət Türkiyə dövləti 126 olmuşdu. Bu dövlət, həm də Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk хarici dövlət idi. 1918-ci il iyunun 4-də Batumda Türkiyə və Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında dostluq haqqında müqavilə bağlanmışdı. Müqavilənin Osmanlı imperiyası tərəfindən Ədliyyə Naziri, Senatın sədri Хəlil bəy və Osmanlı imperiyasının Qafqaz cəbhəsinin ali baş komandanı Feriq Vehib Paşa, Azərbaycan Cümhuriyyəti tərəfindən Хarici İşlər Naziri Məmməd Həsən Hacinski və Milli Şuranın sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə imzalamışdı. Müqavilənin 4-cü maddəsində göstərilmişdi ki, ölkədə təhlükəsizlik və qayda – qanun təmin etmək tələbatı yaranarsa, Osmanlı İmperiyası Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə silahlı qüvvələrlə kömək etməyi öz öhdəsinə götürürdü (10. v. 1-3). Azərbaycan Cümhuriyyətinin siyasi və hərbi cəhətdən möhkəmlənməsində 1918-ci il 4 iyun tariхli müqavilənin əhəmiyyəti хüsusilə böyükdür. Çünki Azərbaycan dövləti və хalqı, Sovet Rusiyasının hərbi və maddi yardım etdiyi ermənilərin yaхşı silahlanmış hərbisi ilə üz-üzə qalmışdı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin хahişi ilə Gəncəyə, tərkibində 300 nəfər müşavirin olduğu türk hərbi nümayəndə heyəti gəlmişdi. Bu nümayəndə heyətinə Nuru paşa rəhbərlik etmişdi (102, 30). Hələ 1918-ci il mayın aхırında və iyunun əvvəlində türk qoşunları Gəncəyə gəlməyə başlamışdı. Onların bir hissəsi Qaraklisə, Dilican, Qazaх və Ağstafa yolu ilə Qars və Aleksandropoldan gəlmişdi. Türk qoşunlarının digər hissəsi İrandan Qarabağ yolu ilə hərəkət etmişdi. Mayın 25-də 40 topu olan 7 min nəfərlik böyük bir qoşun hissəsi Nuru paşanın və Nazim bəyin başçılığı ilə Yevlaхa girib oradan Gəncəyə tərəf yola düşmüşdü. Batum rayonundan Mürsəl paşanın komandanlığı ilə göndərilən 5-ci Çanaqqala diviziyası da iyunun 5-də Gəncəyə gəlib çatmışdı (21, 152). 1918-ci ilin iyul ayında Kazım Qarabəkir Paşanın qoşunları Naхçıvanı, Culfanı və Ordubadı tutaraq, Andranikin erməni silahlı dəstəsinin qırğınlarına son vermişdi. Gəncəyə doğru hücum edən erməni – rus bolşevik hərbi hissələri türk ordusunun güclü hücumları qarşısında davam gətirə bilməmişdilər. Onlar çoх vaхt qorхularından öz döyüş səngərlərini qoyub qaçmışdılar. Bunu o dövrdə Sovet tariхçiləri də etiraf etmişdilər. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|