5
faktdır.
Tarixlərdən indiki dövrə qədər gəlib çatan o dəhşətli tufandan,
Naxçıvan ərazisi və əhalisi xilas oldular.
Çünki
o
ərazidən tufana qədər də, tufan ərəfəsində də insanlar
İşığı, Tenqrini, Tanqrını, Tanrını çağırırdılar.
Amma
ən ağır bir mərhələ ondan ibarət idi ki, dalğaların
hündürlüyü və səsi ilə yanaşı, qaralmış, tündləşmiş buludlardan aramsız
yağan güclü yağış, daha vahiməli daha qorxulu idi.
Günəşin görünməməsi belə bir təəssürat yaradırdı ki, xilas
olmaq mümkünsüzdür. İnsanlar vahimə içərisində səmada günəş işığını,
səmtini axtarırdılar.
Ümid
və xilas bir ərazi, bir də çökmüş qaranlıq arasında İşığa
idi. Çağırış bir Tenqri, bir də İşığa
idi.
Tufan,
aramsız yağan yağış, günlərin sayını itirmişdi.
Səmanın tədricən işıqlanması, tufanla yağışın sakitləşməsi, xilas
olmağa daha da böyük inam yaradırdı.
İnsanların xilası, qara, qalın buludlar arasında günəşə, O İşığa
idi.
Amma qara buludlardan dayanmayan, aramsız yağan yağış və su
dalğaları arasında İşığın olmaması daha da qorxulu vahiməli idi. Bu
“son gün, son gecə” – yə bənzəyirdi.
Tufan,
yağış tədricən sakitləşməyə başladığca səmanın
işıqlanması, buludların çəkilməsi, günəş işığının görünməsi böyük xilas
ümidi gətirdi.
Sonrakı mərhələlərdə xilas olmuş o əhali daşqın vaxtı öz haray
və səslərini yad edərək günəşi tufanın dayanmasına yaddaş edərək,
İşığın görünməsindən başlanmasını şadlıqla, rəqslə yad edərək
insanların xilası simvolu günəşi bildilər.
(K.Brüllovun “Pompeyin son gecəsi” rəsm tablosunda insanın
nə qədər ümidsizlik içərisində olduğu təsvir olunub).
Həzrəti Nuh ailəsi ilə yanaşı xilas olan o insanlar yaddaşlarında
daha dərin bir iz qoyan İşıq çağırışı, günəş işığının çağırışı və o
çağırışdan, o ərazidən xilas olmaları mühim bir hadisəyə çevrildi.
Sonrakı mərhələlərdə İşığı başlanğıc və xilas, Tanrı hifz edici,
xilas edici kimi yaddaşlarda daha dərin kök saldı.
Həzrəti Nuh ailəsi və o dövr insanlar o ərazini, o coğrafiyanı, o
xalqı, dili, o dövrü, o milliyəti, o adətləri bəyan etməklə yanaşı
6
(dominant) aparıcı bir funksiya daşımaqla xilas olmuş, o insanları
Kainata, elmlərə çağırmaqla bir daha “insanlar Kainatın və Yaranışın
bir parçası olduğunu” və ayrılmaz olduğunu bəyanlaşdırdı.
Həzrəti Nuh ailəsi və o dövr insanları tufan mərhələsində Gəmi
– qaya və Ağrı – dağ arasında xilas ola bildilər. Tufana qədər o ərazinin
coğrafi adlığı mövcud idi. Sonrakı tarixi mərhələlərdə bu ərazi Həzrəti
Nuhun adı ilə bağlı olan bir çox yeni ad daşıyıcısına çevrildi.
Sonrakı mərhələlərdə o xilas anını, ümid anını günəş işığı ilə
başlanmasını yaddaşlarda və günəşə təşəkkürlülük rəmzi olan dinamik
rəqslə ifadə etməyə başladılar.
Gündüz vaxtları o iştirakçılar yarım dairədə üzü günəşə doğru
dayanaraq, barmaq – barmaqdan tutaraq ritmik rəqslə şadyanalıqla o
hərəkət dinamikalarını icra etməyə başladılar.
Yarım dairədə dayanmaq ona işarə idi ki, o rəqs iştirakcıları
günəş işığına və onunla üz – üzə dayana bilsinlər. Gecə vaxtı isə
günəşin simvolu olan işığa yalov, halov, alov kimi ad verib yaddaş
daşıyıcısına gətirdilər.
Çox – çox sonrakı tarixi mərhələlərdə o icranı Yallı kimi
adlandırmağa başladılar.
Yallı Həzrəti Nuh dövrü tufanından sonrakı mərhələlərdə ilk
şadlıq dinamik rəqsi kimi, Gəmi – qaya, Ağrı – dağ, arasında Nuhaşan
(Nuraşan) o əraziyə məxsusdur.
Yallı janr kimi Naxçıvan ərazisinə kənardan gəlməyib. Yallı
tutmaq, o tarixi hadisənin bir xilas, bir sevinc icrasıdır, onun tarixi çox
– çox qədimdir.
Babalarımız , atalarımız həmişə Naxçıvan toy məclislərində
mütləq qaydada yallı tutmaqla, mə`şəllər yandırmaqla o ərazidə xilas,
təşəkkür, işığa ümid kimi baxıblar.
Yallı rəqs qruplarında qırmızı geyinməklə və başda olan yallı
aparıcısının bir əlində mütləq olaraq qırmızı dəsmalla ifa ediblər.
Qırmızı işığın, istinin tərənnümçüsüdür.
Yallı janrı nəfəsli musiqi aləti olan zurna ilə icra olunur.
Zurna, dəm zurna, davul yallı iştirakçılarını müşayiət edir.
7
Zurna musiqi aləti səs tembrinə görə aparıcı, bütün musiqi
səslərini bir yüksək səs nizamına səsləyir.
Musiqi aləti olan zurna aparıcı bir səs olmaqla yanaşı, eyni
vaxtda ərazi ad daşıyıcısıdır, necə ki, Zurvan, Zəngəzur, Astazur və s.
O zurna səsi çox uzaqdan eşidilsə də onun səs tezliyi, səs
tembri, məsafəyə görə dəyişmir. Eyni səs tembrini, dəyişməz saxlayır.
Çağırır, səsləyir, oyadır, düşündürür, əhval – ruhiyyəni yaxşılaşdırır.
Zurna musiqi səsi mətinlik, şücaət, qəhrəmanlıq, əziyyətlərə sinə
gəlmək, özünü təsdiq etmək, gizliləri bəyan etmək, qaranlıqlar arasında
xilas və nicat çağırışıdır.
O musiqi aləti, kainat səsinin incə bir səs tərənnümcüsüdür.
O dövr insanlar tufana qədər də tufan ərəfəsindən sonra da, yenə
də bir inam daşıyıcıları olaraq qaldılar. Onlara mə`lum idi ki, işıq
yaradıcı və törədicidir.
İşıq, o işıqdan isti, o istidən yalov, halov, alov törəyər. O alova,
o istiyə ki, bütün canlı varlıqlar, kütlələr, cisimlər, bütün bəşəriyyət o
alova istiyə möhtacdırlar və möhtac olaraq da qalacaqlar.
Kainatlar da O Mütləq İşığa, istiyə möhtac yarandılar.
Yer kürəsinə Günəş olmasa, işıq olmaz. İşıq olmasa, isti olmaz.
İsti olmasa, hərəkət olmaz əkin olmaz, biçin olmaz və nəticələr olmaz.
İnsan, canlı törəməz. O dövr insanların xilasına səbəblərdən biri də
bunlar idi.
Urfani yallı rəqsi Ur – mi ( uç səmt) ur – va ( o lavaş yapılanda,
oxlovla xamır arasında sərf olunan un miqdarıdır). O urfa, bir – birliyə
yığma funksiyası daşıyıcısıdır.
Yallıda urfanı ərazi və birlik anlayışı daşıyıcısı olmaqla, şadlıq
daşıyıcısıdır.
Bütün yuxarıda deyilənlər ustad tarzən Əkrəm Məmmədlinin oğlu
Kə`nan Məmmədli ilə birlikdə yallılarımızı toplamağı və onları nota
salması, nota gətirməsi çox böyük bir tarixi hadisədir.
Naxçıvan ərazisinin özü maraqlı bir ərazidir.
Dostları ilə paylaş: |