© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
Pianonun yuxarısındakı divar Ərtoğrol Cavidə həsr olunub. Burada onun rəsm
əsərləri (Şeksprin, Betxovenin portretləri, Abbasmirzə Şərifzadənin Şeyx Sənan
rolunda təsviri və qızılgül rəsmi) nümayiş etdirilir. Həmçinin qızılgül rəsminin sağ
və sol tərəfində A.Kərimovanın qələmkar texnika ilə işlədiyi, Ərtoğrola, Turana
həsr olunmuş əsərləri təqdim olunub. Lövhənin aşağı hissəsində isə Ərtoğrolun not
yazıları yerləşdirilib. Lövhənin sol hissəsində Ərtoğrolun uşaqlıq, yeniyetmə və
gənclik dövrlərini əks etdirən fotoşəkilləri cəmlənib.
24 illik qısa ömür yaşamış Ərtoğrol Cavid Pedaqoji İnstitutun ədəbiyyat
fakültəsini “əla” qiymətlərlə bitirdikdən sonra Konservatoriyaya daxil olmuşdu.
Eyni vaxtda o, Bülbülün təşkil etdiyi Xalq Musiqisinin Tədqiqi kabinəsində çalışır,
araşdırmalar aparırdı.
Üzeyir Hacıbəyovun tələbəsi olan Ərtoğrol Cavid soyadına görə çap olunmaq
imkanından məhrum idi. Bununla belə usanmadan işləyirdi. Romanslar, mahnılar,
simfonik parçalar bəstələmiş, “Məhsəti” operasını yazmağa başlamışdı.
Qərbi Avropa və rus bəstəkarlarının bir çoxlarının məşhur əsərlərini
Azərbaycan dilinə ekvoritmik tərcümə etmişdi.
Çoxlu şeirlərin, ssenarilərin müəllifi idi.
1943-cü ildə həyatı amansızca erkən bitən bu istedadlı gənci onunla
Konservatoriyada birgə təhsil almış məşhur bəstəkar Fikrət Əmirov çox sonralar
belə qiymətləndirirdi: “Ərtoğrol musiqidə əyalətçiliyi sevməzdi, geniş miqyaslarda
düşünə bilirdi, xalq musiqimizə bu qədər yaxın, bələd və aşina olmaqla bərabər hər
cür milli məhdudiyyətdən xali idi.
Mən onun sənətini də, şəxsiyyətini də açılmamış gözəl bir fidana, pöhrəyə
bənzədə bilərəm. Qəti əminəm, qalsaydı, musiqimizin ən görkəmli xadimlərindən
biri olacaqdı”.
Aparıcı mətn:
Ərtoğrol atasına layiq bir oğul idi. 24 illik son dərəcə qısa bir ömür yaşamış,
bu ömrün də son ilini çarpayı dustağı olmuş Ərtoğrol bütün maddi və mənəvi
sıxıntılara baxmayaraq ruhdan düşməmiş, böyük bir kollektivin yerinə yetirə
biləcəyi qədər zəngin, çoxcəhətli və faydalı işlər görmüşdür.
O, Nizami Gəncəvinin sözlərinə romanslar yazan ilk Azərbaycan
bəstəkarlarından idi.
Nigar Rəfibəylinin “Məhsəti” poeması əsasında opera yazmağa başlayıbmış
və atasının “Şeyx Sənan” faciəsini də operalaşdırmağa ciddi hazırlaşmış.
Bir çox xalq mahnılarımızın nadir ifalarda fonovaliklərə yazılaraq bugünə
çatdırılması Ərtoğrolun mədəniyyətimizə misilsiz xidmətlərindəndir.
Onun şeirləri, ssenariləri, elmi – tədqiqi məqalələri bişkin bir qələm sahibi
olduğunu təsdiqləyir.
1942-ci ildə Konservatoriya tələbəsi olmasına baxmayaraq onu əsgər
aparırlar, ağır tunel tikintilərində işlədirlər, vərəm xəstəliyinə tutulsa da, yalnız
xəstəliyinin ən böhranlı nöqtəyə çatmasından sonra onu azad edirlər. Bakıya deyil,
Naxçıvana getməsinə icazə verirlər. 1937-ci il repressiyalarının zərbə dalğasının
qurbanı olan Ərtoğrolla vidalaşmağa getməyi də anası və bacısına icazə vermirlər.
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
Bu istedadlı musiqiçinin əsərləri vəfatından yarım əsr sonra ifa edilmiş, lentə
alınmış və Azərbaycan radiosunun “qızıl fond”una daxil edilmişdir.
Pianonun qoyulduğu divara bitişik divarda Ərtoğrol Cavidə həsr olunmuş əllə
toxunmuş süjetli xalça asılıb.
Xalçanın alt hissəsində vitrin qoyulub. Vitrində Turan Cavidə məxsus
sənədlər və əşyalar nümayiş olunur.
Sol divarda Ə.Cavidə məxsus sekreter qoyulub. Burada vallar, musiqi ilə,
şahmatla bağlı kitablar, lüğətlər, Ərtoğrolun əlyazmaları, dama taxtası, şahmat
taxtası və s. yerləşir.
Ərtoğrol yaxşı şahmatçı idi. Onun uşaqlıq dostu Ətaulla Qasımovla oynadığı
şahmat partiyalarının müfəssəl əks etdirən dəftərlər də qalıb.
Sekreterin üzərində Ərtoğrola məxsus sənədlər və əşyalar (diplom, zaçot
kitabçası, vəsiqə, fırçalar və rəsm boyaları) nümayiş etdirilir.
Sekreterin yuxarı hissəsindəki guşədə H.Cavidin müxtəlif illərdə keçirilmiş
yubiley tədbirlərinin dəvətnamələri və fotoşəkilləri nümayiş olunur. Bu guşənin
ətrafındakı çərçivələrdə Cavid və sənəti haqqında məşhur şəxsiyyətlərin fikirləri
yazılıb:
“Cavidin yaradıcılığı dil və üslub haralardan alınırsa alınsın, nə kibi
ilhamlardan doğur doğsun, Azərbaycandakı şair və ədiblərimiz içində ən müstəsna,
ən zərif və nadir bir dildir”
Hənəfi
Zeynallı.
“Xoşa gəlmək” üçün yazmadığı üçündür ki, Cavidin əsərləri, həmişə, hər
yerdə xoşa gəlmişdir.
Qulam
Məmmədli.
“Cavidin dramları xarakterlər, ehtiraslar dramıdır.”
Məmmədcəfər Cəfərov.
“Onun misraları gözə də, qulağa da, ruha da, ağıla da qida verirlər”
Mehdi
Məmmədov.
“Hüseyn Cavid Azərbaycan teatrının Şekspiridir”.
Mikayıl
Müşfiq.
“Cavidi teatrsız, teatrı Cavidsiz düşünmək olmaz”
Cəfər
Cəfərov.
**
**
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
Bu guşənin aşağı hissəsində 10 iyun 1995-ci il Prezident Heydər Əliyev
Cavid məqbərəsinin layihəsi ilə bağlı toplantı apararkən çəkilmiş foto nümayiş
olunur. Sekreterdən sonrakı divarda yerləşən vitrində isə Cavidlərə məxsus məişət
əşyaları yerləşdirilib.
Sekreterin qoyulduğu hissə ilə üzbəüz boş divarda eni 123 sm. Hündürlüyü 83
sm. olan yağlı boya ilə çəkilmiş triptix asılıb. (müəllif O.Sadıqzadə. 1997)
“Cavid dünyası” adlanan bu triptix aşağıdakı məzmundadır:
Triptixin orta hissəsində qəhrəmanı Şeyx Sənan kimi ilahi aləmə qovuşan,
buludlara çəkilən Cavidin surəti təsvir olunub.
Triptixin sağ və sol hissəsində Cavid qəhrəmanları fırçaya alınıblar. Bu
qəhrəmanlar qalereyası Cavidin ədəbi dünyasının miqyaslarını bir neçə cəhətdən
əks etdirilmişdir. Belə ki, bu triptixdə Cavid obrazlarının geniş coğrafiyası, bu
surətlərin ən müxtəlif millətləri təmsil etməsi, həmin şəxsiyyətlərin ümumdünya və
ümumbəşəri tarixi kontekstdəki mühümlüyü öz əksini tapmışdır.
Sol qanadda – “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “ Maral”, “Ana”, “Şeyda”.
Sağ qanadda – “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Uçurum”, “Səyavuş”, “Afət”,
“Xəyyam” pyeslərindən qəhrəmanlar əks olunub.
Nur haləsinə bürünmüş bu insan Peyğəmbərdir. Şəxsiyyətcə dahi, milliyyətcə
ərəb-ərəb aləmi.
Orta çağ Şərq ədəbiyyatında Turan – türk dünyasının rəmzi sayılan Səyavuş.
Cavidin demokratik ruhlu gəncliyin təmsilçisi kimi təsvir etdiyi şahzadə. Bu
qəhrəmanın milli və coğrafi ünvanı - türk elləri.
XII yüzilin böyük şairi, rübai ustadı, astronomu, riyaziyyatçısı, filosofu...
Ömər Xəyyam Nişapuri.
Orta əsrlərin türk aləmi və ümumilikdə o dövr dünyasının böyük sərkərdəsi
Teymurləng.
Şeyx Sənanı gözəlliyi ilə ovsunlamış gürcü qızı Xumar.
Xəyyamın sevgilisi Sevda, dağıstanlı Səlma, osmanlı qızı Afət... bu kimi
qəhrəmanlar göz önündə canlanıb.
Tablonun aşağı hissəsində H.Cavidin “Dün və bu gün”, “İştə bir divanədən
bir xatirə”, “Ey ruhi- pürsükun!” şerlərindən misralar yazılmışdır:
“Hər qaranlıqda çırpınır bir nur
Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur”
“Hər kəsin ruhində bir xaliq gülər
Öylə bir xaliq ki, xəlq etmiş bəşər.”
“Hər levhə bir həqiqət söylər təranədir.
Hər kölgə, hissi oqşayacaq bir bəhanədir.”
Triptixdin aşağısında Seyfəddin və Firuddin Məmmədvəliyevlərin qoz
ağacından oyma üsulu ilə yaratdıqları suvenir nümayiş etdirilir. Üzərində ərəb
əlifbası ilə H.Cavidin adı və əsərlərindən götürülmüş aforizmlər yazılmışdır.
Mərkəzi pəncərənin sağ və sol tərəfində iki əsəri asılıb.
Sağ tərəfdə asılan “Son yay” əsərini rəssam Altay Hacıyev, sol tərəfdə asılan
“İblis” operasının yaranması” əsərini rəssam Ənvər Əliyevin çəkmişdir.
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
Əsərlərin məzmunu ilə bağlı zəruri bilgi: “Son yay” əsərində 1936-cı ilin
yayında Pirşağıdakı bağlardan birində yay istirahətini keçirən Cavid və yaxınları
təsvir edilib. Növbəti yayda daha onlar bir yerdə ola bilməyəcəklər. Başlanan
repressiyalar onların hamısını pərən-pərən salacaq.
Rəsmdə Abşeronun füsunkar yay axşamlarından biri təsvir edilir. Cavid yeni
yazdığı şeiri oxuyur. Müşfiq, Əhməd Cavad, hələ xeyli gənc olan Rəsul Rza,
Ənvər Məmmədxanlı dinləyirlər. Ənvərin bacıları Arifə ilə Həbibənin siluetləri də
bu yay axşamının alatoranında sezilməkdədir.
Aparıcı mətn:
Onların birgə olduqları hər an sənət havasıyla çağlardı.
1936-cı ilin yayında hamısı Pirşağıda bir-birinə yaxın yerdə bağ
kirələmişdilər ki, hər axşam bir yerdə ola bilsinlər. Növbəti yayda daha onlar bir
yerdə ola bilməyəcəklər. Başlanan repressiyalar onların kimini məhv edəcək,
kimini qara caynağına alıb uzaq Sibirə atacaq.
Hələliksə xoşbəxtdirlər – çünki birgədirlər. Onları ayrılığın son yayı
qovuşdurur. Hər gün bir yeni ilhamın, hər gün bir yeni şeirin doğulduğu çağlardır.
Cavid əfəndi təzə şeirini oxuyur. Əhməd Cavad, Müşfiq, Rəsul Rza, Ənvər
Məmmədxanlı heyranlıqla dinləyirlər. Ənvərin bacıları Arifəylə Həbibə hələ
uşaqdırlar.
Bu anlar onlarçün bir nağıla bənzəyir...
Sağ tərəfdəki rəsmdə piano arxasında oturub yazmağa başladığı “İblis”
operasından fraqmenti çalan Müslüm Maqomayevin yanında Pənah Qasımov ayaq
üstədir. O, sanki özünü unudaraq pianoya dirsəklənib, valeh-valeh dinləyir. Üzeyir
bəy qoltuqda əyləşib. Cavidlə Hənəfi Terequlov elə bu rəsmin asıldığı otağın əks
edildiyi məkanda, elə indi də bu otaqda olan stolun arxasında əyləşiblər. Qarşıdakı
çay stəkanları içilməmiş qalıb. Pəncərədə əyləşən gənc isə Ərtoğroldur.
Aparıcı mətni:
Görkəmli maarifçi Pənah Qasımov qoşa qızı və bir oğlu, xanımı Əminə ilə
1930-cu ilə qədər Cavid ailəsi ilə bu mərtəbədə birgə yaşadılar. Əlbətdə ki, bir evli
kimi idilər.
Pənah bəy darülmüəllimin müdiri, Cavid oranın müəllimi idi.
Pənah bəy, Müslüm Maqomayev və Üzeyir Hacıbəyov bacanaq idilər. Digər
Terequlova bacıları – Müslümün yoldaşı Badigülcamalla Üzeyir bəyin zövcəsi
Məlikə xanım ərləri ilə birgə bu evə tez-tez gəlirdilər.
Üzeyiri, Müslümü, Cavidi, Pənah bəyi yalnız qohumluq, dostluq
münasibətləri deyil, həmdə yaradıcılıq əməkdaşlıqları qovuşdururdu.
Üzeyir bəy Cavidin librettosu əsasında “Şeyx Sənan” operası yazacağını
bildirmişdi.
Müslüm bəyin Cavidin librettosu əsasında “İblis” yazmağa başlaması və onun
bəzi fraqmentlərinin səsləndirilməsi barədə o vaxtın mətbuatında soraqlar var.
H.Cavidin müxtəlif illərdə həmkarlarına göndərdiyi məktublardan fraqmentlər
nümayiş olunur:
Fəzilətli Əfəndim Məşədi Qurbanəli Ağa Həzrətlərinə!
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
... İstanbula yetişən kibi “Ziya Əfəndi ki, Almaniyanın göz doktorluğunun
məktəbini ən birinci imtiyaz ilə bitirmiş diplomatlarımızdandır”, yanına gəlib
gözümü göstərdim. Bir dəva və ilac verib, sonra bir gözlük nömrəsi yazdı ki,
arayıb İstanbulda bulamadım. Parisə yollayıb 14 gündən sonra aldım. Əgərçi bu
xüsusda üç lirə məsrəf qoydum, amma şükür, gecə - gündüz təhsili – elmə eyicə
davam edə biliyorum...
Hüseyn Rasizadə Naxçıvanlı
Oktyabr 1906. İstanbul.
SEVGİLİ QARDAŞIM ŞAİQ!
... TƏLİFATINIZDAN “UŞAQ GÖZLÜYÜ” QAFQASYADA BİRİNCİLİYİ
QAZANACAQ NÜMUNƏLƏRDƏNDİR. LAKİN “UŞAQ GÖZLÜYÜ”NDƏ
BİR ÇOX ÇAP XƏTALARI VAR Kİ, COCUQLARIN FİKRİNİ ŞAŞIRTA
BİLİR.
QARDAŞIN HÜSEYN CAVİD
TİFLİS, 18 OKTYABR, 1910.
ƏZİZ!
... DÜNYADA BİR ÇOX ƏZİZLƏRƏ TƏSADÜF ETMƏK MÜMKÜN
OLSAYDI, BƏLKƏ TEZ UNUDULURDUN. FƏQƏT ƏFSUS Kİ. TƏSADÜF
EDİLMİYOR...
... BİR AY VAR Kİ, MƏNSUR OLARAQ “ŞEYDA” ADLI BİR FACİƏ,
SADƏ BİR ŞEY YAZMAĞA BAŞLADIM. SƏMİMİYYƏTLƏ ÖPƏR,
ƏLLƏRİNİ SIXAR, ALLAHA İSMARLARIM.
QARDAŞIN HÜSEYN CAVİD
30 MAY 1916. BAKI.
PƏK MÖHTƏRƏM İDRİS!
FƏRAMUŞ XANIMLA BƏRABƏR YAZDIĞINIZ LÜTFNAMƏYİ
ALDIM, ADRESİNİZİ ÖĞRENDİM. TƏBİİ, BAKIYA GƏLİR – GƏLMƏZ BİR
– İKİ GÜN SİZƏ MÜSAFİR OLURUM. ... İki gün əvvəl Mişkinazdan məktub
aldım. Dağda-yaylaqda imişlər, sonra İstisuya getmişlər... çocuqlar səlamətdirlər.
Hüseyn Cavid 15 avqust, 1925.
Aparıcı mətn:
1906-cı il aprel ayının 19-da Hüseyn Rasizadə müəllimi Qurbanəli Şərifovun
təşviqi ilə Türkiyəyə təhsil almağa gedir.
Həmin il mayın 2-də çıxan “İrşad” qəzeti Naxçıvanlı bir gəncin oxumaq üçün
İstanbula gəldiyini xəbər verirdi.
İstanbul Universitetində təhsil alan gəncəli tələbə Abdulla Sur Hüseyni
məşhur filosof Rza Tofiqə təqdim edir. Hüseyn İstanbul Universitetinin ədəbiyyat
fakultəsində təhsil almaqla yanaşı Rza bəydən də fərdi dərslər alır.
Türkiyədə olduğu müddətdə bir çox görkəmli elm və ədəbiyyat adamları ilə
dostluq əlaqələri yaranır, İranın sonralar çox məşhurlaşacaq və Məşrutə hərəkatının
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
qabaqcıl simalarından olacaq ədəbiyyatşünas alim Məhəmmədəli Tərbiyət,
inqilabçı şair Səid Səlması, dövlət xadimi Seyid Həsən Tağızadə kimi şəxsiyyətləri
ilə tanış olur.
Türkiyədə təhsil aldığı illər Cavidin sonrakı bütün ömrü yolunda və taleyində
silinməz izlər buraxır.
Otağa giriş zamanı sağ divarda pəncərənin yanındakı guşədə mərkəzdə rəsam
Altay Hacıyevin çəkdiyi “Düşüncələr” adlı H.Cavidin portreti nümayiş olunur.
Portretin ətrafında isə H.Cavidin sənət dostları ilə istirahətdə olarkən çəkdirdiyi
fotolar asılıb:
1. Azərbaycan yazıçılar 1929-cu ilin iyununda Tiflisdə, “Zarya Vostoka”
qəzetinin redaksiyasında çəkdirdikləri foto. Azərbaycan parnası: Cavid qələm
dostları Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev, Cabbar Əfəndizadə, Süleyman
Sani Axundov, Cəfər Cabbarlı, Xəlil İbrahim, Seyid Hüseyn, Mikayıl Müşfiq,
Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Hacıkərim Sanılı, Süleyman Rüstəm, İbrahim
Əminbəyli, Məmməd Rahimlə birgə.
2. H.Cavid İstanbulda 1907 Rıza Tofiq, Abdulla Sur, Bəkir Çobanzadə ilə
birlikdə.
3. H.Cavid yazıçılar arasında.
4. Mayakovski Azərbaycan yazıçıları ilə birlikdə. H.Cavid, S.Rüstəm və
başqaları. 1927.
5. Cavid opera teatrının kollektivi ilə. 1930.
6. H.Cavid Kislovodskidə. Krasnıy Kamen. 1925.
7. Darülmüəllimin və Darülmüəllimatın 1926-1976-cı illər 50 illik yubileyi
münasibəti ilə foto.
8. H.Cavid, A.Şaiq və bir nəfər şəxs.
9. 1926-cı il Bakıda çağırılmış Türkoloji qurultay.
10. H.Cavid, Vişnevski, Qantəmir. 1934.
11. H.Cavid, C.Cabbarlı və başqaları
12. Cavidin dərs dediyi Azərbaycan dövlət pedaqoji texnikumunun 1927-ci
ildəki ilk buraxılışı münasibəti ilə düzəldilmiş xatirə nişanı.
Və s...
Aparıcı mətn:
Cavidin fəlsəfi poeziyası, dərin məzmunlu, ümumbəşəri mahiyyəti faciələri
1920-30-cu illər gəncliyinin düşüncəsinə hakim kəsilir, bir-birinin ardınca səhnəyə
gələn Cavid faciələri bir tərəfdən dəyərli aktyor nəslinin yetişməsinə, inkişafına
meydan açırsa. Digər tərəfdən zövqlü teatral auditoriyanın yaranmasına başlıca
təməllərdən birinə çevrilir.
Müəllimlər, məsləkdaşlar, silahdaşlar, həmfikirlər, dostlar, qohumlar, tanışlar,
tələbələr... Cavidin yaşadığı insanlı dünya, onun güc aldığı və öz işığında pay
verdiyi simsarlar. Cavidin onlarla birgə və onların Cavidlə həmdəm olduqları,
unudulmaz, munis anlar...
Aparıcı mətn:
Cavidi dostlarıyla yalnız ədəbiyyat, sənət söhbətləri qovuşdurmurdu ki! Nərd
oynamağı sevərdi və uduzmağı heç xoşlamazdı. Hardan biləydi ki, qismətində
© AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi- www.huseyncavid.com
ömrü aparacaq Sibir də var. Bu nərdtaxtaya, bu daşlara, bu zərlərə Cavid həyatının
qayğısız anları sığıb...
Cavid ev muzeyinə Cahangir Cahangirovun “Xəyyam” pyesinə yazdığı
musiqi ilə başlanan səfər elə həmin əsərdən daha bir musiqi parçası ilə sona yetir.
S
O
N
Dostları ilə paylaş: |