Rüstəm Kamal
20
Böyük Mirzə Fətəli bu arzusuna da çatmır, Rəşid bəyin
təhsilini tamamlamasına 2 il qalmış gözlərini əbədi yumur.
Sanki M.F.Axundzadənin taleyi və yaradıcılığı, ideyasının
daşıyıcıları olan qəhrəmanların (Şair Nuru, Müsyö Jordan) bir
kateqoriyanın məntiqinə - uğursuzluq məntiqinə bağlanmışdı.
Ancaq bütün bədii əsərlərinin, eləcə də epistolyar irsinin
əsasən performativ aktlarla tamamlanması güclü ümiddən,
sabaha inamından xəbər verirdi.
Ядябиййат
1.
Остин Дж. Слово как действие // Новое в зарубежной
лингвистике. Вып. 17. Теория речевых актов. – М:
Прогресс, 1986. С. 22-130.
2.
Серль Дж. Р. Классификация иллокутивных актов //
Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. Теория
речевых актов. – М: Прогресс, 1986. С. 170-194.
3.
Axundov M.F. Əsərləri. 3 cilddə Bakı, 1962.
4.
Axundzadə M.F. Əsərləri. III cilddə I c. Bakı, 2005.
5.
Axundzadə M.F. Əsərləri. III cilddə II c. Bakı, 2005.
6.
Axundzadə M.F. Əsərləri. III cilddə III c. Bakı, 2005.
Rüstəm Kamal
21
UŞAQLIQ MİF KİMİ:
M.H.ŞƏHRİYAR VƏ O.SARIVƏLLİ
Bəxtiyar Vahabzadənin əziz xatirəsinə
Uşaqlıьа гайыдыш «Heydərbabaya salam» və «Gətir
oğlum, gətir» əsərляринин fəlsəfi fakтuрasını, ovqat
düzümünц müəyyənləşдirir.
«Heydərbaba» mifoloji əcdad adıdır. «Heydərbabaya salam»
Шящрийарын əcdadlarla ritual ünsiyyət aktıdır, юлцлярин
ruhu ilə mistik təmasa girmək imkanıdır.
Şəhriyar xatirə qalıqlarından uşaqlığınын «mifini» yaradır.
«Heydərbaba»nın müqəddəs adını dönə-dönə tələffüz edir,
təkrarlayır, arzu-diləklərini, niyyətini ovsun-dua nitqinə çevirir.
«Heydərbabaya salam» əslində ovsun – dualardan ibarət бир
bütövlükdür: она эюря дя sehr-magik təbiətlidir. Ovsun
özündə sözü və əməli – mif və ritualı birləşdirir.
«Heydərbabaya salam» mahiyyətcə «dua formalı ovsunlardır»
(N.Poznanski). Şəhriyar bir ovsunçudur, şamandır.
Heydərbaba, ildırımlar çaxanda,
Sellər, sular şaqqıldayıb axanda,
Qızlar ona səf bağlayıb baxanda,
Salam olsun şövkətüzə, elüzə
Mənim də bir adım gəlsün dilüzə.
Heydərbaba, gün dalıvı dağlasın,
Üzün gülsün, bulaqların ağlasın,
Uşaqların bir dəstə gül bağlasın
Yel gələndə, ver gətirsin bu yana,
Bəlkə mənim yatmış bəxtim oyana.
Rüstəm Kamal
22
Ovsun funksiyalı щяр sadalanma bir elementin başqasına,
bir adın başqa bir ada keçidini şərtləndirir.
Шящрийарын
Heydərbabaya
müraciətи
Altay-Sibir
şamanlarınын hami ruhlara хитабына, dualarına bənzəyir. Söz
və ad hadisələri xatırlama – sadalama – yaratma imkanı və
səbəbi - «çausa efficiens» olur.
Яслиндя аdında kişi başlanğıcı olsa da, Heydərbaba Ana
obrazıdır
(«Heydərbaba,
mərd
oğullar doğginan»)
Heydərbaba
kosmoverici
(düzümverici)
başlanğıcdır.
Heydərbaba bütöv bir nəslin, ailənin və el-obanın kosmoloji
portretidir. Bu kosmik başlanğıca qarşı güclü xaotik başlanğıc -
ölüm, itki горхусу və onunla bağlı narahatlıq щисси
(«Xoşginabı yaman günə kim salıb?») dayanır.
Klassik psixoanalizdə ana uşağın istək obyektidir. Bu istək
konkret gerçəklik obyekti ilə bağlı deyil, simvolik «itirilmiş»
obyekti nəzərdə tutur.
«Heydərbaba» Шящрийарын təhtəlşüur simvoludur. Yeni-
dən uşaq olub ana qucağına qayıtmaг «itirilmiş» simvolik
obyektə qovuşma istəyidir, «animаya» dönmək, Ruh-Ana ilə
münasibəti йенидян bərpa etmək cəhdidir.
Heydərbaba, gəldim səni yoxlayam,
Bir də yatam, qucağında yuxluyam.
Ömrü qovam, bəlkə burda haxlıyam
Uşaqlığa deyəm: bizə gəlsin bir,
Aydın günlər, ağlar üzə gülsün bir!
Heydərbabanın qucağında «bir də yatıb yuxulamaq», ana
bətninə qayıtmaq ölümə bərabər olur. Шаирин йaddaş
təcrübəsində ушаглыьыны xatırlamaq unudulmaq aktına
çevrilir.
Яsərdə ata obrazı da ölümlüdür. Sanki онун yerli-dibli atası
olmayıb. Atanın kölgəsi də ruhlar səltənətində qərib-qərib
Rüstəm Kamal
23
dolaşır. Əsərdə yalnız bircə yerdə ата xatırlanыр heçlik –
yoxluq və zülmət fonunda:
Mənim atam süfrəli bir kişiydi,
El əlindən tutmaq onun işiydi,
Gözəllərin axıra qalmısıydı.
Ondan sonra dönərgələr dönüblər,
Məhəbbətin çıraqları sönüblər.
Yoxluq, itki, qeybolma, йахуд ömrün ötəriliyi, dünyanın
faniliyi Şəhriyar şeirinin transentendal işarətləridir. Ömrün,
varlığın təsdiqi yoxluğun, ölümün təsdiqində tapır. Şəhriyar
həmişəlik və birdəfəlik itirilmiş dünyanın izini bərpa edir. «İz o
şeyin mövcudluğudur ki, heç vaxt burda olmamış, artıq
həmişəlik ötüb keçib» (E.Levinas). Bu, ötüb keçənlərin, itkin
düşənlərin, «ayrılığın, şərbətini içənlərin» bu dünyada izidir.
Dedim, balam, o Məmdəsən nolubdu?
Məlum oldu tifil cavan ölübdü…
Dedim, deyin Museyyibə nə gəldi?
Qulam, gördüm, ağlar göz ilə gəldi.
Dedi: o da bahalıq düşdü, öldü.
Bu itirilmiş dünyaда мювсцм-mərasim faktı, hər bir
etnoqrafik - məişət detalылар, adamların davranışı, jestи və
mimikası «itkin gedən günlərimdən yad verər». Hər şeydə
itkinliyin, ayrılığın və ölümün möhürü var:
Heydərbaba, yaru yoldaş döndülər
Bir-bir məni çöldə qoyub çöndülər.
Çeşmələrim, çıraqlarım söndülər
Yaman yerdə gün döndü, axşam oldu
Dünya mənə xərabəyi-Şam oldu.
Dostları ilə paylaş: |
