Rüstəm Kamal
239
“Ə.Kərim xüsusi baxış bucağının altından götürüb
müşahidə etdiyi detalları simvollaşdırmırdı, əksinə bütün
enerjisini cəmləyib məhz simvollaşdırmadan və əsnada
meydana çıxa bilən didaktik modellərdən qaçırdı, onlardan
yaxa qutarmaq istəyirdi: ...Əli Kərim mövzunun “həll
üsulunun” hamıya tanış olan və ya olmayan “poetik məntiq
əsasında deyil, Füzuli kimi sözün öz içində, onu adi insan
baxışının tuta bilmədiyi tədqiqat, incələmək metoduyla,
fəhmi işə salmaqla tağmağa çalışırdı”. (C.Yusifli)
Ə.Kərim poeziyasında nüfuzlu ( avtoritet) mənaların dialoqu
(C.Yusifli yazır: “Bu poeziyada poetik mətləb bir neçə dilin
qarışığında deyil, qovuşuğunda ifadə olunur. Bu dillər gah
vahid simfoniya şəkilində, gah ayrıca dilə gəlir”...) baş verir,
dilərin dialoqu sözü öncə “ nitqə” (F.Sösyür) anlayışlarından
istinad etsək), sonra isə “ mətnə” çevirir.
Metafora və metonimiya ritorik fiqurlar kimi Əli Kərim
poziyasının yalnız ifadə planı deyil, həm də poetik mətnlərin
kompozisiyasını, məzmuq planını özünə tabe etdirir. Söhbət
Əli Kərimin söz dünyasında modelləşdirən, metaforik və ya
metonimik süjet (məna) quruluşundan gedir.
Əli Kərim əsərlərinin janr təbiəti və təhkiyə strategiyası
belədir ki, metafora və metonimiya daim bir-birilə mübarizə
aparır. Poetik mətnlərin məna universiomu göstərir ki, bu
“mübarizədə” metonimik təhkiyə sistemi adətən qalib gəlir
(“Babəkin qolları”, “Metronun yaylı qapıları” və b.).
Bu, fikrimizcə, böyük şair etnik-epik yaddaşından irəli gələ
bilər və ayrıca araşdırma mövzusudur.
C.Yusiflinin yazısı (mətni) sanki heç vaxt bitib tükənmir.
Hamının gördüyü bildiyi və eşitdiyi Əli Kərim şeirlərini
gözlənilməz optik kombinasiyalar içinə atır. Çünki onun məq-
sədi-mətnləri seçmək, “kəsib götürmək”, sonra kombinasiya
oyununa qatmaqdır.
Cavanşir Yusifli bir tədqiqatçı kimi Əli Kərim mətnlərinin
varlığını düşünübsə, belə demək mümkünsə, Əli Kərim
Rüstəm Kamal
240
mətnlərinin varlığı da onu düşündürür (H.G.Qadamerin bir
fikrini xatırlayıram: “İstənilən sənət əsərinin varlığı ondadır ki,
onun özü sonradan subyekti dəyişməyə qadir olan təcrübəyə
çevrilir”). Əli Kərim poeziyası Cavanşirin yaşam dünyasına,
yaxud tədqiqatçı (C.Yusifli) Əli Kərimin bədii dünyasına daxil
olmuş, təmas nöqtələri tapmışdır.
Cavanşir Mirzə Fətəlini дя yaxşı oxuyubdu. Namizədlik və
doktorluq
dissertasiyalarını
Azərbaycan
komediyasının
poetikasına həsr edib. Fikrimcə, Azərbaycanda filoloqları və
milli oxucuları iki yerə bölmək lazımdır: Mirzə Fətəlini oxu-
yanlara və oxumayanlara. Komediyaнын, gülüşün poetikası,
isə əslində realizmi, realist təfəkkür tarixini, etnik varlığı ifadə
tərzini anlamaq istəyidir. Mirzə Fətəlini она эюря dönə-dönə
oxumaq və ona qayıtmaq gərəkдир ки, "bir çox düyünlü
nöqtələr məhz onun bədii və nəzəri irsində özünə yer tapır"
(C.Yusifli).
Haqlı sözə nə deyəsən?
Rüstəm Kamal
241
SÜDABƏNİN ESSE SEVDASI
Südabə Ağabalayeva
çağdaş Azərbaycan ədəbi tənqidinin,
bədii
publisistikasının
“lirik qəhrəman”larından biridir
(L.Ginzburq öz mətnlərində bu “fiquru” müəllif düşüncəsinin
təcəssüm-ifadə imkanlarından biri kimi nəzərdə tuturdu).
O, şairin şeirini oxuyub öz şeirinə çevirir, ancaq bu halda
şairdən danışmaq olur.
Onun esse üslubunun səciyyələndirən cəhət – Azərbaycan
nəsrinin örnəklərinə poetik mətn kimi baxmasıdır, nasirlərə
milli şairlər kimi yanaşmasıdır. Ə.Məmmədxanlıya, Y.Səməd-
oğluya həsr etdiyi esselərini xatırlamağım kifayətdir. Onu da
qeyd edim ki, müasir Azərbaycan essesinin taleyi, poetikası
haqqında ən yaxşı məqaləni məhz Südabə xanım yazmışdır.
“Doğmalar arasında ögeylik ağrısı”.
Yusif Səmədoğluya dərin sevgisi də bu üzdəndir.
Y.Səmədoğlu ilə intim, dərin ruhsal təması var.
Ancaq Yusif Səmədoğlunun obrazına vurulan, onun ölü-
münə inanmayan adam aşağıdakı elegiya parçasını yaza bilər:
“Dəmir barmaqlıqlarla ayrılan bu iki dünya Astanası
qəribə təzadı ilə, içində adını bilmədiyin qüssə oyadır. Sənə
elə gəlir ki, dərin barmaqlı hasarın o biri üzündə solğunluq,
sızıltılı xatirələrə yuva olan boşalmış boşalmış yurd yeri
qalıb. Bu yurd yerinin işığını, saqraq gülüşlərini, ərənlərin
alicənablığını, gözəllərin şəhanə ədasını, hisslərin əzəmətini
və zərifliyini qəddarcasına yığıb-yığmalayıb bu dəmir
barmaqlığı, hasarın bu yaşıl çəmən zərifliyi, bu qranitlər ,
bu uca ağaclar...
Fəxri Xiyabanda Mərmər Təbəssümünü, gülümsəyən
dipdiri işığını görəndən sonra Ağappaq, Dipdiri, Bənzərsiz
və Müdrik Təbəssümün Toxdaqlığı!”
Əslində bir nasirin (M.İbrahimbəyov, İ.Əfəndiyev,
R.İbrahimbəyov, Y.Səmədoğlu) emosional obrazını bərpa et-
Rüstəm Kamal
242
mək və ya təqdim etmək tənqidçi həssaslığının və estetik
fəhminin səviyyəsindən asılıdır. Südabə xanım epik təhkiyəyə
də “lirik bucaqdan” baxır, ancaq bu zaman ucuz sentimen-
tallığa getmir. Azərbaycan tənqidində lirika ilə epika arasında
duruş gətirmək, “balansı saxlamaq” xarakter məsələsidir. Epik
təfəkkürün içində lirika işığı onda poeziya cövhərinin
ölmədiyini göstərir.
“Yusifdən yazmaq çətindir” essesinin girişini xatırlayın:
Acizlik hansı kateqoriyaya aiddir... Unutdum.
Acizlik məhək daşıdı... Bildim.
Gücsüzlüyün sonu həmişə qəddarlıq olmur... İnandım.
Onun haqqında, Ondan yazmaq məqamında...
Acizliyə şahid olanda.
Onun haqqında, Ondan yazmaq məqamında...
Gücsüzlüyün etirafını dinləyəndə.
Südabə xanımın yazılarını oxuyanda nədənsə həmişə dü-
şünmüşəm ki, hər essesində dünyaya gətirə biləcəyi bir sərbəst
şeiri “əritməkdə” məşguldur:
Südabə xanımın şairliyi yalnız təhkiyəsində, yazı üslubunda
deyil, başlıqların seçimində də özünü göstərir. (Məsələn: “Bir
payız ömürdən enib sabaha”).
Və bu başlıqlar yazıların emosional mahiyyətini, tonallığını
müəyyənləşdirir, həm də bütövlükdə poetik ovqatını ifadə edir.
Ovqat müəllif obrazının və ritminin əsasıdır. Onun başlıq-
larından qəribə bir kədər boylanır.
Südabə xanımın yazılarında sitat fəhmini, sitat əxlaqını çox
bəyənirəm. O, təhlilə cəlb etdiyi şairi özündən “qabağa” bura-
xır, zövqlə seçdiyi misalları – sitatları analitik yozumlarla, lirik
haşiyələrlə, “naxışlayır” maraqlı ümumiləşdirmələrlə tamam-
layır.
Rüstəm Kamal
243
Südabə Ağabalayeva ən iri yazısında, məqaləsində belə
fraqmentlərlə düşünür, fraqmentlərlə yazıçı-şair taleyinin ilmə-
lərini toxuyur. “Görəsən, niyə Fraqment? Bəlkə ona görə ki,
Tarix özü fraqmentlərdən ibarətdir. Ritm də fraqmentlər
toplusudur. Həyatımız da “[“Tarix, Ritm, Karpentyer və
İbrahimbəyov fraqmentləri”]
Esselərində ritorik sualların, lirik ricətlərin, leytmotivlərin
intensivliyi yazıçı ömrünü canlandırmaq istəyindən irəli gəlir,
ona mistik məna vermək cəhdidir.
Südabə xanım müəllif təhkiyəsindən, nəqli cümlədən bü-
tövlükdə mahiyyəti ifadə edə biləcək ritorik suallara-nidalara
asanca keçə bilir. Məsələn:
Ənvər Məmmədxanlının “Leyli və Məcnun” kinodastanında
bir cümləyə (“Üfüqdə qaynaşan qara buludlara doğru, o
buludlar içində titrəşən işıqlara doğru gedirdilər”)
istinadən ritorik sualını yaradır: “Ənvər Məmmədxanlının
qara kəhərdə yol gedibmi görən?”. Ritorik suallar yazıçının
fəlsəfi leytmotivi olur. Məsələn: “Görəsən, bu dünyada
çörəyi halal olanların diyarı hardadır?”.
Onun üslubunun bir əlaməti də mətndə müəllif səsini
həssaslıqla duymasıdır. Çünki yaxşı bilir ki, şairdən yalnız səs
və çərçivədəki şəkil qalır. Səs obrazları ilə şairin taleyini
görmək və oxumaq, oxumaq və anlamaq istəyir (məsələn,
Nəriman Həsənzadə həsr etdiyi esse) Yaxud başqa bir esse-
sində Mənsur Vəkilovun tale obrazını bir xatirə detalı ilə
gözümüzdə canlandırır:
“Amma bir dəfə Azərbaycan haqqında bir şeirini
dinləməyimi xahiş etdi və ilk və son dəfə Mənsur müəllimin
öz şeirini öz dilində eşitdim. O ahəngi, zəifliyi və dərinliyi
heç vaxt unutmayacağam – şeir yadımda sözlə yox, məhz o
ahənglə qalıb”.
Südabə Ağabalayeva Azərbaycan ədəbiyyatına Azərbaycan
mədəniyyətinin bir hisəsi kimi, onun özü kimi baxır. Onun
ədəbiyyatla söhbəti belə alınır, sözlə münasibətlərini belə
Rüstəm Kamal
244
qurur. Südabə xanım bu münasibətləri sadəcə təsvir etmir, həm
də özünün intim yaşantısına çevirir, bu da bədii mətnlərin
keyfiyyəti ilə ədəbi prosesin vəziyyəti arasında tənasübü aydın
görməyə imkan verir.
Südabə üçün esse Ritmdən başlayır. Başqasının Ritmini
anlamaq, Ritmi üstündə köklənmək çox çətindir və bu bir Tale
məsələsidir...
Rüstəm Kamal
245
ЪЫЬАТЕЛ ДАСТАНЫ
Ъыьател Исагызы ня вахтдан шеир демяйя, сюз
сюйлямяйя башлады, валлащ, щеч хябярим олмады. Бир дя
онда эюрдцм ки, ара-сыра сазлы-сюзлц тядбирлярдя
чыхыш едир. Бир дяфя дя иш йеримя-университетя эялиб
чыхды,
бир-ики
шеир
охуйуб
эянъ
шаирлярин
мцзакирясиня дя верди…
Эцняш мяня ашиг олду, дейясян,
Парлады, шюляси эюзцмя дцшдц.
Йерими дяйишиб кечдим кюлэяйя,
Айнадан йол тапыб цзцмя дцшдц.
Ъыьател аьыр йыьнагларын, мяълислярин, щятта рясми
тядбирлярин енержисини щяссаслыгла тутур, мяълися
мцвафиг емосионал давраныш образыны (гара гыз, дяли
гыз) тягдим едя билир.
Онсуз да бир аьлым йохуйду мяним,
Олан аьлымы да саз алды эетди.
йахуд
Дейирляр ки, доьру хябяр дялидян
Эедяк бир аз дяли олаг, севэилим.
Ону китаблардан охудуьу сюз дейил, ешитдийи сюз
рущландырыр, юз дили иля десяк, щаваландырыр.
Ашыгларын сюзц-сющбяти, кющня кишилярин ирфан
щикмяти дилинин язбяридир. Шеирляринин озанлара,
ашыглара, саза-сюзя цнванланмасы бу цздяндир.
Доьулуб бюйцдцйц елатын епос тящкийяси имкан верир
ки, отурушунда-дурушунда вя сюзцндя-сющбятиндя сон
дяряъя сямими олсун, ичиндяки дуйьулары, ещтираслары
бир дастан кими, бир щекайят кими даныша билсин. Онун
шеирляри елат щяйатынын инандыьы садя образларындан
йараныр, садялик бязян патетик шеиря дя айрыъа бир
сямимиййят тябиилик эятирир:
Rüstəm Kamal
246
Доьма буъаг, доьма дивар ахтаран
Гарангушлар «Вятян» деди, аьладым.
Ъыьател исти бир сюздян, ортайа атылмыш гяфил
кялмядян, она цнванланмыш бир истиганлы мцраъиятдян
шеирини «тохуйа» вя охуйа билир. Бу заман няфясини
вурьу-интонасийасынын ахырынадяк сахлайа билир:
Даьлар булуда йахын, даьларда чян олайдым,
Дюнцб думана, мещя-даьа щямдям олайдым.
А бяхт эязян бяхтявяр, йериня мян олайдым,
Сяни бир шаир севир
Онун гафийя тяфяккцрц етник интонасийанын
енержисиндян гайнагланыр. Мараглыдыр ки, илк
бахышдан бизя таныш эялян гафийяляр онун шеир
мяканында бир-бири иля ялагясини тапыр. Йаддашынын
чевиклийи, рущунун азадлыьы щаваъата корлуг эятиря
биляъяк гафийяляри дя бир вязндя арайа-мяхряъя эятирир:
«Ъыьател» адымда нечя инъя щярф!
Мяндя сайы йедди – сяндя нечя щярф?
Адында адымдан варса биръя щярф,
Дяйишдир о щярфи – адындан чыхарт.
Онун шеирляриндя сцни гурамалара раст эялмязсян.
Шеирлярин ритмини, вязнини психоложи дурумунун вя
ещтирасынын, йа да дуйьусал йаддашынын ихтийарына
бурахыр. О, гошма няфясиндя, дастан тящкийясиндя
юзцнц ращат щисс едир. Ъыьателин шейдалы гялби вя
ъошгун тяби сюзц «эюйдя тутур», халг данышыьынын
шеириййятин юз сюзцндя доьмалашдырыр.
Версян, аллам саламыны саь яллян,
Сян мяня баханда сол эюзцнля бах.
Анъаг лящъя шеириййятиндян айрылмайан Ъыьател
беля йаза биляр.
«Даьдан йумарланыб, ашыб эялмишям»;
«Мян торпаьам, якилиб ляклянмишям»;
Rüstəm Kamal
247
«Гцрубдан сюз ачдым-гашыны дцйдц»;
«Мящялим йох ня сющбятя, ня кефя»;
«Горхарам бир шяряфсиз кюлэяйя кюля
олсам».
Ъыьател щяр щадисяйя, детала ибрят мязмуну, фялсяфи
цмумиляшдирмя веря билир. Мяним чох севдийим «Кцл»
шеири бир оъаг кцлцнцн щяйаты щаггында бир ибрят
дярсидир, бир ариф гянаятидир. Юнсюзцнцн мигйасы вя
естетик тялябляри имкан версяйди, валлащ, бцтцн шеири
ситат кими верярдим.
Палыд дейиб йандырдылар аьаъы,
Кюзцнц сцпцрцб ода атдылар.
Кцлц ялядиляр нарын ялякнян,
«Ня эюзял кцл» дейиб сача йапдылар.
…Даща бундан кцлмц олар, йох олмаз,
Дейиб кцлц бир чухура тюкдцляр.
Бир чухурун кянарына даш йыьыб,
Кцл цстцндя оъаг йери тикдиляр.
Бялкя мян дя тязя фикир сюйлямирям: Севэисини сюз
бяйан елямир, сюзцнц севэи дедиздирир. Ъыьател
севэисини сюздян, сюзцнц севэисиндян эизлятмир – она
эюря дя она инанырсан.
Щяр кяся ъан дедим, ъанымы йахды,
Ъанындан ъаныма ъан олмады ки.
Атылан охлара нишанэащ олдум,
Дяйди цряйимдян, йан олмады ки!
Бу еля охуйду, «ох» дейяммядим,
Дишимя «дилими сых» дейяммядим.
Йарам дярин олду, чох дейяммядим,
Дедиляр: эюрцнмцр, ган олмады ки…!
Ъыьател İсагызы сюзц киши фящми иля дуйур, сюзц
киши боьазы иля сясляндирир. Бялкя она эюря кишилярин
сюз мейданындан чякиниб елямир: дейишмяйя дя
Rüstəm Kamal
248
эиришир, гыфылбянд дя ачмаьа чалышыр, тяънис дя
сюйляйир… Йахшы ки, Ъыьател сюзц юнъя сясляндирир –
щаваландырыр, сонра йазыйа эятирир вя бу сяслянмя
йазыда да айдын эюрцнцр вя ешидилир.
…Ня няфяс алмайам, ня сясим эяля,
Ня сяни щцркцдям, ня юзцм гачам.
Ъыьател ня сюйляйирся, юмрцнц-эцнцнц шырымлайан
сюзлярдян, гадын йашамындан, мяишят гайьыларындан вя
севдалы кюнлцн одундан-кюзцндян доьулур. Ъыьател
шеир дейя-дейя, юзцнцн дя хябяри олмадан юмцр
дастаныны йазыр, йыьвалыны данышыр.
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Мцяллифдян..............................................................
3
Нцфузлу
сюз
сащиби
(N.Həsənzadə)............................
5
«Багдi эюрди…» (“Kitabi-Dədə Qorqud” görmə
kodu)........................................................................
7
Мирзя Фятяли Ахундзадя: Ömür нитг aktы
kimi.........
15
Uşaqlıq mif kimi: M.H.Şəhriyar və O.Sarıvəlli.........
20
Рясул Рза: Ишыьын
хатиряси..........................................
29
Mirzə İbrahimovун Təbriz ильымы.............................
45
Щцсейн Ариф екософийасы: Eвин дярки
........................
52
İsmayıl Şıxlı: Yuxuların yozumu.............................
78
Yusif Səmədoğlu: Qeyb aləminin səsini eşidən adam... 84
Anar fəzası....................................................................
91
Видади
Бабанлынын
аиля 95
Rüstəm Kamal
249
сагасы................................
Nяриман Щясянзадя: Гадын талейи вя кишилярин
хатиряси................................................................
101
Нцсрят Кясямянли: «Юзэяляр гапысындан» «Гурд
гапысына»............................................................
106
X.L.Borxes və K.Abdulla: Kitabxana və əlyazma........ 114
Saday Budaqlı: Ümid və yaxşılıq işığı..........................
120
Nəriman
Əbdülrəhmanli: Киши монологунун
няфяси.
124
Елчин Щцсейнбяйли: Tarix ehtiras
kimi..........................
130
Yaşarın yuxuları və hekayələri...................................
135
Eyvaz Əlləzoglunun son yuxusu...................................
138
Məmməd İlqar: Тяънис вя йашам яхлагы..................
141
Barat Vüsalын йцксяклик севдасы.............................. 146
Sabir Sarvan: Dərdin qafiyəsi.....................................
150
Щардасан, Sалам Сарван?........................................
155
Мяммяд Дямирчиоьлу: Дилин инанъ йад-
дашы............
158
İnqilab İsaq: Sükutuн kədərə çevрилмяси.................. 164
Шаиг Вяли: «Səsinə uçunub oyandığın türkü...»......... 169
Nurafiz: Evin qapısını döymək vaxtı..........................
175
Əbülfət Mədətoğlu: Şeиr kиşи sиrrи
kиmи....................
179
Etиmad Başkeçиd: Sözцн иnanc məntиqи................... 183
Гулу Аьсяс: Юмрц сясdən
tanımaq..............................
191
Rəfail İncəyurd: Ləhcəнин шеири................................ 198
Бащадыр Фярманын бащар
202
Rüstəm Kamal
250
цмидляри..........................
Uzaqda bir el var-sözü bəlli, bəlli.................................. 208
Нахчыван фолклору: Епик сюзцн
мигйасы...................
214
Yaşar Qarayev əxlaqı..................................................... 218
Мяммяд Гоъайев: Ömrün dialoq imkanı...................
222
İntiqam Qasımzadə: “Ömür bir ümid gəmisi”.............. 225
Vaqif Yusifli: Шеиримизин hava
durumu.........................
228
Arif Əmrahoğlu: Епик образын gücü..........................
232
Cavanşir Yusifli: Ömrün poetik sıxlığı.......................... 234
Südabənin esse sevdası.................................................. 239
Ъыьател дастаны......................................................... 243
Rüstəm Kamal
251
РЦСТЯМ КАМАЛ
(RƏSULOV RÜSTƏM KAMAL OGLU)
СЮЗЦ ИШЫЬА ДАНЫШДЫМ
Китабын nəşrində böyük köməyə görə
«Китаб еви» ИБ-ня
вя
Ариф Йунус оьлу Рясулова
dərin миннятдарлыьымы билдирирям.
Operator: Balakişiyeva R.
Korrektor: Mehdiyeva G.
Çapçı: Paşayev N.
Bakı, MBM, 2012, 248 s.
Tiraj: 200
Dostları ilə paylaş: |