69
dirmək üçün istifadə olunur. Çiçəklərindən alınmış həlim və
cövhərlərdən kosmetikada üzü yumaq üçün istifadə olunur.
Buğda – Пшеница – (Triticum L.). Buğda taxıllar
(Gramineae) fəsiləsinin Triticum cinsinə aiddir. Buğda – əsas
ə
rzaq bitkisidir. Dünyada əkin sahəsinə görə birinci yeri tutur.
Buğda dənində 80-84% endosperm olması istehsal zamanı
yüksək sortlu un çıxarını artırır. Buğdanın botaniki və əmtəə
təsnifatı vardır. Cəmi 20 botaniki növü yayılmışdır. Bunlardan
ikisi ən geniş yayılmışdır: yumşaq və bərk buğda:
Triticum vulgare
– yumşaq buğda.
Triticum durum
– bərk buğda.
Yumşaq buğdanın sünbülü boş, qılçıqlı, dənin rəngi qır-
mızı, qəhvəyi və sarı, konsistensiyası yarımşüşəvarı, şüşəvarı
və unlu olur. Həm payızlıq və həm də yazlıq yumşaq buğda be-
cərilir. Yumşaq buğdadan alınan un, əsasən çörəkçilikdə, az
miqdarda isə makaron istehsalında istifadə olunur.
Bərk buğdanın sünbülü dolu, dəni uzunsov sarı, açıq və
ya tünd kəhrəba rəngində, konsistensiyası isə şüşəvarı olur.
Payızlıq və yazlıq bərk buğda becərilir. Bərk buğdadan dənəvər
və makaron unu istehsal edilir. Yumşaq buğdanın 9 növü, bərk
buğdanın 10 növü vardır. Əmtəə təsnifatına görə buğda stan-
darta əsasən 6 tipə və yarımtiplərə ayrılır.
Tip I – Yazlıq qırmızıdənli yumşaq buğda – 5 yarımtipə
bölünür.
1.1. Yarımtip – tündqırmızı dənli, şüşəvarılığı 75%-dən
az olmamalıdır;
1.2.
Yarımtip – qırmızıdənli şüşəvari, şüşəvarılığı 60%-
dən az olmamalıdır;
1.3. Yarımtip – açıq qırmızıdənli yarımşüşəvarı, şüşəva-
rılığı 40%-dən az olmamalıdır;
1.4. Yarımtip – sarı-qırmızıdənli (ala-bəzək), yarımşü-
şə
varı, şüşəvarılığı 40%-dən az olmamalıdır;
1.5. Yarımtip – sarı, unlu, şüşəvarılığı 40%-dən az olma-
malıdır.
70
Tip II – yazlıq bərk buğda (durum) aiddir.
2.1. Yarımtip – tünd kəhrəba rəngli;
2.2. Yarımtip – açıq kəhrəba rəngli.
Tip III – yazlıq ağdənli yumşaq buğda aiddir.
3.1. Yarımtip – ağdənli, şüşəvarı, şüşəvarılığı 60%-dən
az olmamalıdır;
3.2. Yarımtip – ağdənli, şüşəvarılığı 60%-dən az ol-
mamalıdır.
Tip IV – payızlıq yumşaq qırmızıdənəli buğda. Birinci
tip kimi 5 yarımtipə bölünür.
Tip V – payızlıq ağ buğda aiddir (yarımtipləri yoxdur).
Tip VI – yazlıq bərk buğda (yarımtipləri yoxdur).
Buğdanın texnoloji xarakteristikası onun tipə və ya-
rımtiplərə bölünməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, I və IV tipin 1 və
2 yarımtipləri yüksək, 3-cü orta, 4 ortadan aşağı, 5 isə az key-
fiyyətli çörəkbişirmə qabiliyyətinə malikdir. III tipin I yarımtipi
çörəkbişirmə istehsalında çox qiymətli hesab edilir, eyni za-
manda, bu buğda makaron unu istehsalı üçün də çox əlve-
rişlidir. Bu tipin 2 yarımtipi isə orta keyfiyyətə malikdir. I tip
buğda çox nişastalıdır və qənnadı məmulatı üçün un istehsa-
lında işlədilir. Bu buğdadan çörək unu istehsal etdikdə şüşəvarı
buğda əlavə edirlər.
Bərk buğdanın tərkibində 13,0% zülal, 54,5% nişasta,
2,5% yağ, 2,2% sellüloza, 1,7% minerallı maddə, 0,8% şəkər,
B
1
, B
2
, PP, B
6
, E vitaminləri və β-karotin (provitamin A)
vardır.
Yumşaq payızlıq və yazlıq buğdanın tərkibində 11,2-
12,5% zülal, 54,0-53,0% nişasta, 2,1-2,3% yağ, 1,2-0,9% şəkər,
2,4-2,5% sellüloza, 1,7% minerallı maddə, B
1
, B
2
, PP, B
6
vitaminləri və β-karotin vardır.
Buğdanın tərkibində müxtəlif fermentlər, mineral duzlar
(fosfor, kalium, maqnezium duzları), Na, Ca, Fe və digər
minerallar vardır.
71
Ə
lbəttə, müxtəlif buğda sortlarının kimyəvi tərkibi onun
seleksiya sortundan, əkilib-becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən,
aqrotexnikasından, yetişmə dərəcəsi və yığılması müddətindən
və digər amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Buğdanın digər dənli bitkilərdən fərqi ondadır ki, buğda
zülali tərkibcə yaxşı dartılma qabiliyyətinə malik olan maddə
(kleykovina) ilə zəngindir. Buna görə buğda unundan maya ilə
hazırlanmış çörək yaxşı məsaməliliyə malik olmaqla orqa-
nizmdə yaxşı mənimsənilir.
Buğda unundan makaron məmulatı, unlu qənnadı məmu-
latı hazırlanır və kulinariyada geniş istifadə olunur. Buğdadan
spirt, nişasta, yarma və digər məhsullar alınır. Buğdadan alınan
mannı
yarması tərkibinə görə buğda rüşeymdən ibarət olub
yüksək qidalılıq dəyərinə malikdir. Mannı yarmasının tərki-
bində, demək olar ki, sellüloza yoxdur, uşaq və pəhriz qi-
dasında, mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə olunur.
Buğdanın müalicəvi xassələri. Buğda kəpəyindən
qəbizliyə qarşı mədə-bağırsağı yumşaldıcı kimi istifadə olunur.
Qəbizlikdən əziyyət çəkənlərin hər gün 1 stəkan qatığa 1 xörək
qaşığı buğda kəpəyi qarışdırıb yatmazdan əvvəl qəbul etmələri
məsləhət görülür.
Buğda rüşeymindən alınan yağ yaraların, podaqranın və
digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Buğda yağında
E vitamini vardır. Bu vitaminin 20 mq-ı müalicəvi təsirə ma-
likdir. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, qış mövsümündə uzun müd-
dət saxlanılmış buğda rüşeymi yağında zəhərli maddə toplanır
və bu maddə qanın tərkibinə pis təsir edir. Buğda nişastası
tozvarı və məlhəmşəkilli dərmanların hazırlanmasında istifadə
olunur.
Bəzi ekzema növlərinin müalicəsində fermentasiya olun-
muş buğda dənlərinin distilyatı tətbiq olunur. Buğda rüşey-
mindən tərkibində E (90 mq%), F vitamini və digər bioloji fəal
maddələr olan xolef-ekstrakt preparatı alınır.
72
Buğda kəpəyindən alınan həlim vitaminli içki kimi
müalicəvi qidalanmada əvəzsiz məhsuldur. Bunu hazırlamaq
üçün 200 q buğda kəpəyi 1 litr suda 1 saat qaynadılır, ikiqat
cunadan süzülür. Belə məhlul şorbalara əlavə edilir və ondan
kvas hazırlanır. Kvas hazırlamaq üçün 500 ml kəpək məhluluna
5 q sıxılmış maya və 25 q şəkər qatılıb 2-3 gün qıcqırdılır.
Xalq təbabətində buğda dənindən hazırlanan həlim or-
qanizmin qüvvətləndirilməsi üçün qəbul edilir. Buğda kəpə-
yindən alınan həlim balla yuxarı nəfəs yollarının iltihabında və
kəskin öskürək zamanı içilir. Buğda kəpəyindən təpitmə,
həlimdən islatma kimi əlin və dərinin kobudlaşmış hissələrini
yumşaltmaq məqsədilə istifadə olunur.
Çovdar – Рожь – Secale cereale L. Taxıllar
(Gramineae) fəsiləsinin Secale cinsinə aiddir. 13 növü vardır
ki, bunlardan biri (Secale cereale L.) daha çox yayılmışdır.
Ə
kin sahəsinə görə buğdadan sonra ikinci yeri tutur. Çovdar da
yazlıq və payızlıq əkilir.
Standarta əsasən çovdar 3 tipə bölünür.
Tip I – payızlıq şimal (yarımtipləri var).
Tip II – payızlıq cənub (yarımtipləri var).
Tip III – yazlıq (yarımtiplərə bölünmür).
Azərbaycanda çovdar, demək olar ki, becərilmir.
Çovdarın tərkibində 54,0% nişasta, 9,9% zülal, 2,2%
yağ, 1,5-2,0% şəkər, 2,5% sellüloza, 1,7% minerallı maddə
vardır. Vitaminlərin miqdarı buğdaya nisbətən çoxdur. Çovdar
yağında olein, palmitin və linol turşuları nisbətən çox, linolen
turşusu isə azdır. Tokoferolun (E vitamini) çox olmasına görə
çovdar yağı uzun müddət saxlanmaya davamlıdır.
Çovdarın müalicəvi xassələri. Xalq təbabətində çov-
darın sünbülü və gülündən hazırlanan həlim və tinkturalardan
nəfəs yollarının xəstəliklərində istifadə olunur. Çovdar kə-
pəyindən hazırlanmış həlim bəlğəmgətirici, yumşaldıcı vasitə
kimi bronxit və traxeit xəstəliklərində istifadə olunur. Yaralara
Dostları ilə paylaş: |