Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 sülalərinin hakimiyyəti dövründəki idarəçilik sistemindən formaca o qədər də fərqli deyildi və adları çəkilən sülalələrin hər üçünün dövründə mövcud olmuş idarəçilik sistemi araşdırılıb təhlil olun- duqda, onların qədim Türk dövlətçilik təcrübəsindən geniş şəkildə bəhrələndiyi aydın görünür. Eyni zamanda Türkistan və Osmanlı dövlətçilik ənənələrindən də istifadə olunduğu nəzərə çarpır. Ancaq bu günə qədər Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və onun idarə olunmasında Türk-Qızılbaş əyanlarının roluna aid ayrıca tədqiqat işi aparılmadığına görə bu problem lazımi səviyyədə öyrənilməyibdir. Buna görə də, Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə sisteminin araşdırılması, bu dövlətin mahiyyəti və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi tarixşünaslığımızın aktual məsələlərindəndir. Tədqiqat zamanı Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşunda Qızılbaş- Türk əyanlarının XVI əsrdə olduğu kimi, XVII yüzillikdə də aparıcı mövqeyi, sarayda, orduda, diplomatik danışıqlarda türk dilinin işlənməsi ilə bağlı məsələlərin aydınlaşdırılması dövlətin milli mahiyyətinin öyrənilməsində başlıca istiqamətverici amil kimi əsas götürülmüşdür. Səfəvi dövlətinin etnik kimliyi məsələsinin hələ indiyədək tarixşünaslığımızın gündəmindən düşmədiyini nəzərə alaraq XVI əsrin əvvəlində meydana çıxmış bu dövlətin elə yara- nışından Azərbaycan türklərinə məxsusluğunun ilkin qaynaqlar əsasında təsdiq edilməsi, bu dövlətin XVII əsrdə də özünün türk mahiyyətinin qoruyub saxlaması gerçəkliyinin inkaredilməz dəlil- lərlə sübuta yetirilməsi tarixşünaslığımızda bu dövlətin XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərindən farslaşaraq İran dövlətinə çevrilməsi haqqındakı yanlış fikir və mülahizələrin təkzib edilməsi üçün çox ciddi elmi əsas yaradır. Türk əyanlarının dövlətin strukturunda rolu, türk dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi, təkcə dövlətin mahiyyət məsələsini üzə çıxarmır, həm də Azərbaycan türklərinin bir xalq olaraq qədim və zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik olduğunu göstərir. Qeyd etdiyimiz kimi, günümüzə qədər mövzu ayrıca bir problem kimi araşdırılmamışdır. Doğrudur, istər Azərbaycan, istərsə də xarici tarixşünaslıqda Səfəvi dövlətinin tarixinə həsr olunmuş bir çox əsərlərdə dövlət quruluşu qismən də olsa tədqiq 6 edilmiş, lakin bu əsərlərdə idarə sistemində Türk-Qızılbaş əsilzadə- lərinin rolu diqqətdən kənarda qalmışdır. AMEA-nın müxbir üzvü O.Əfəndiyevin tədqiqatları (20; 155; 156) Azərbaycanın XVI əsr sosial-iqtisadi və siyasi tarixinin konseptual məsələlərini hərtərəfli şəkildə əks etdirir. Onun əsərləri Azərbaycan Səfəvi dövləti tarixinin öyrənilməsi üçün çox böyük elmi əhəmiyyətə, dəyərə malikdir. Müəllif 1981-ci ildə nəşr olun- muş monoqrafiyasında Səfəvi dövlətinin yaranması, onun ictimai- siyasi, iqtisadi quruluşu, beynəlxalq əlaqələrini ilk qaynaqlardan əldə etdiyi zəngin faktiki materialları təhlil edərək araşdırmış, düzgün elmi məntiqi nəticələr əldə etmişdir. Onun qeyd olunan əsərindəki «Səfəvilər dövlətinin siyasi-inzibati quruluşu» adlı sonuncu bölüm mövzunun araşdırılıb düzgün elmi nəticələr əldə edilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Y.Mahmudovun «Səyyahlar Azər- baycana gəlir», «Odlar yurduna səyahət», «Səyyahlar, kəşflər, Azər- baycan», «Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı – XVII əsrin əvvəlləri)» (34, 35, 36; 171) adlı əsərlərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin sosial-iqtisadi həyatı, siyasi tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı məsələlər işıqlandırılmaqla yanaşı, beynəlxalq əlaqələri də hərtərəfli tədqiq olunmuşdur. Müəllifin əsərlərində Səfəvi dövlətinin quruluşu, saray həyatı, Qızılbaş əyanlarına aid dəyərli məlumatlar vardır. Kitabın yazılmasında Y.Mahmudovun əsərlərindən geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Ş.Fərzəliyevin 1983-cü ildə nəşr etdirdiyi «Azərbaycan XV- XVI əsrlərdə» (24) adlı əsərində «Əhsən ət-təvarix» xüsusi tədqiqat obyekti kimi seçilsə də, dövrün bir çox unikal mənbələrindən də istifadə olunmuşdur. Əsər Azərbaycanın XV-XVI əsrlərdə sosial- iqtisadi həyatı və siyasi tarixinə həsr edilmişdir. Müəllif XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu ilə bağlı bir sıra məsələləri də işıqlandırmışdır. S.M.Onullahi «XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi» (49) adlı əsərində dövrün Şərq və Qərb mənbələrindən əldə etdiyi zəngin materialları təhlil etmiş, şəhərin ictimai quruluşu, sosial 7 münasibətlər, iqtisadi tarixi, mədəni həyatının mühüm məsələlərini araşdırmışdır. Əsərdə Təbriz şəhərinin idarə quruluşu da işıqlan- dırılmışdır. Ə.Ə.Rəhmaninin «Azərbaycan XVI əsrin sonu və XVII əsrdə (1590-1700-cü illər)» (194) adlı əsəri adından da göründüyü kimi Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi tarixi və mədəni həyatına həsr olunmuşdur. Ancaq müəllif sovet dövrünün bir çox tarixçiləri kimi bu dönəmdə mövcud olan «yanlış irançılıq konsepsiyasından» uzaqlaşa bilməmiş, XVI əsrin sonlarında İran etnik elementlərinin hakimiyyətdə güclənməsi, yəni dövlətin iranlılaşması kimi saxta bir fikirlə razılaşmaq zorunda qalmışdır. Müəllifin əsərinin «Dil və ədəbiyyat» fənərciyində dövrün avropalı səyyahlarından Şarden, Tavernye, Sanson və İran tarixçisi Nəsrulla Fəlsəfinin XVII əsrdə türkcənin Səfəvilərin rəsmi danışıq və saray dili olduğunu qeyd etdiklərini yazması, onun birinci fikrinin yanlışlığının bəlli göstəri- cisidir. Əsərinin qeyd olunan bəhsində türk dili əvəzinə azərbaycan dili ifadəsi işlətməsi, Osmanlı türkcəsinin Azərbaycan türkcəsindən fərqli olduğunu qeyd etməsi də XVII əsrin tarixi gerçəklikləri ilə səsləşmir. Süleyman Əliyarlının redaktorluğu, gərgin elmi araşdırmaları və zəhməti sayəsində 1996-cı ildə nəşr olunan «Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər» (3) dərsliyində «Səfəvi imperatorluğu (XVI-XVII yüzillər)» fəslinin «Səfəvilərin hakimiy- yətə gəlməsində sosial-siyasi bidətçiliyin yeri, Qızılbaş təlimi» bölümündə səfəvişünaslıqda Qızılbaş ideologiyası, hərəkatı, onlara arxa olan zümrələr haqqında yeni elmi konsepsiyanın əsası qoyul- muşdur. Görkəmli tarixçi 2012-ci ildə nəşr etdirdiyi “Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə” kitabında yazır: “...mən elmi əsərləri- mi yuxarı məqamlarda-yüksək görəv sahiblərinin buyruqlarına tabe tutmaq və bununla da nə isə qazanmaq istəyindən həmişə uzaq olmağa çalışmışam” (21a, 6). Və elə bu amalla ömrünü tarixi gerçəkliklərin üzə çıxarılmasına həsr edən, yaratdığı milli tarix məktəbinin əməkdaşlarının hamısının gənəşik və güvən yeri olan ustad tarixçimiz demək olar ki, tariximizin bir çox gərəkli problemləri üzrə yeni elmi konsepsiya yaratmağa müvəffəq olmuş- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|