Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 Seyid Hüseyn bin Murtuza Hüseyni Astrabadi «Əz Şeyx Səfi ta Şah Səfi» (108) adlı əsəri dövrün qiymətli məxəzlərindən olub, adından göründüyü kimi Şeyx Səfiəddin İshaqdan (1252-1334) Şah Səfiyə (1629-1642) qədər geniş bir dövrün siyasi tarixi hadisələrinə həsr olunmuşdur. Əsərdə I Şah Abbas və I Şah Səfinin hakimiyyəti- nin ilk illərində dövlət quruluşunda müxtəlif vəzifələrdə çalışmış türk əsilzadələri haqqında dəyərli materiallara təsadüf edilir. Müəllif I Şah Abbas dövründə Hatəm bəy Ordubadinin və ondan sonra oğlu Talıb xan bin Hatəm bəy Nəsiri Ordubadinin baş vəzir olması, Talıb xanın I Şah Səfinin hakimiyyətinin altıncı ilində qətli barədə müfəs- səl məlumat verir. Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin oğlu Molla Kamalın «Zübdət ət-təvarix» (130) adlı əsəri dövrün siyasi tarixi hadisələri və dövlət quruluşunda Qızılbaş-Türk əyanlarının rolunu araşdırmaq baxımından dəyərli bir mənbədir. Əsərin h.1334-cü il nəşri müəllifi bəlli olmayan «Xülasət ət-təvarix» adlı mənbə ilə birləşdirilmişdir. Mənbədə I Şah Təhmasibin hakimiyyətə keçmə- sindən başlayaraq 1653-cü ilə qədər geniş bir dövrün siyasi tarixi hadisələri öz əksini tapmışdır və burada dövlət quruluşu haqqında da elmi əhəmiyyətli məlumatlar vardır. Mövzü ilə bağlı mənbələrdən biri də II Şah Abbasın (1642- 1666) daxili və xarici siyasətinə həsr edilmiş "Abbasnamə" adı ilə məlum olan əsərdir. Əsərin müəllifi Mirzə Hüseyn xan Qəzvininin oğlu Mirzə Məhəmməd Tahir Vəhiddir. O, h.1015 (m.1607)-ci ildə Qəzvində anadan olmuşdur. Mirzə Məhəmməd Tahir və onun kiçik qardaşı Məhəmməd Yusif Qəzvini ("Xolde bərin" adlı əsərin müəllifi) II Şah Abbas dövrünün çox böyük tarixçilərindən olmuş- dular. Məhəmməd Tahir Vəhid II Şah Abbasın hakimiyyətinin əvvəllərində məclisnəvis vəzifəsində işləmiş və bir qədər sonra vaqiyənəvis vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Baş vəzir Mirzə Tağı h.1055 (m.1645)-ci ildə öldürülüb yerinə Xəlifə Sultan təyin edildikdə, Mirzə Tahir Vəhid məclisnəvis vəzifəsində olmuşdu. Bir az sonra isə II Şah Abbasın rəsmi saray tarixçisi olur. Molla Kamal yazır ki, Mirzə Məhəmməd Tahir bacarıqlı, ağıllı və istedadlı olub, əvvəl baş vəzir Xəlifə Sultanın yanında yazı işləri ilə bağlı xidməti 15 vəzifədə olmuşdu. Onun ata-babası da sarayda çalışmışdılar. O, Şah yanında xidmətə qabil şəxs olaraq tezliklə sarayda vaqiyənəvis və məclisnəvis vəzifəsinə yüksəlmişdir(130,103). O, etimadədövlə Xəlifə Sultanın tapşırığı ilə II Şah Abbasın hakimiyyəti dövrünün tarixini yazmağa başlayır. Müəllifin çox ciddi səyi ilə yazıb tamamladığı əsərə "Abbasnamə" adı verilir. Şah Süleyman döv- ründə (1666-1694) Məhəmməd Tahir Qəzvini baş vəzir vəzifəsinə yüksəlir. Şah Süleymanın hakimiyyətinin son illərində Məhəmməd Tahir Vəhid qocalığına görə öz arzusu ilə tutduğu vəzifədən azad olur. Onun vəfatı tarixi dəqiq məlum deyildir. Təxminən h. 1110- 1119 (m.1699-1707)-cu illər arasında dünyasını dəyişmişdir. Onun "Abbasnamə" (125;125a) adlı əsərində II Şah Abbasın hakimiyyəti- nin ilk günlərindən, yəni daha dəqiq desək, h.1052-ci ildən h. 1074(m.1642-1662)-cü ilə qədərki tarixi hadisələr təsvir edilmişdir. Ancaq II Şah Abbasın hakimiyyətinin son dörd ilinin tarixi hadisə- lərini müəllifin qələmə almamasının səbəbi məlum deyildir. Halbuki müəllif II Şah Abbasın vəfatından sonra da uzun illər yaşamışdır. Ancaq kitabda olan bu çatışmamazlıqlar onun elmi dəyərini azaltmışdır. Müəllif Şahın rəsmi tarixçisi olsa da, əsərində zamanın tələblərindən irəli gələn qüsurlara yol verməmiş, tarixi hadisələrin olduğu kimi təsvirinə cəhd göstərmişdir. Elə buna görə də, əsər dövrün araşdırılıb öyrənilməsində əvəzi olmayan mənbə təəssüratını oyadır. Həm də müəllif təsvir etdiyi hadisələrin birbaşa şahidi olmuşdur. Əsərdə qeyd etdiyi tarixi hadisələrin çoxunda birbaşa özü istirak etmişdir. İştirak etmədiyi hadisələr barədə isə saray tarixçisi olduğuna görə dövlət məmurları ona vaxtında məlu- mat vermişdilər. Bəzən II Şah Abbasın fəaliyyəti ilə bağlı olmayan bir çox məsələlərə də kitabda təsadüf edilir ki, bu məlumatları müəllif dövlət xadimlərindən əldə etmişdir. Müəllif əsərdə Səfəvi dövlətinin siyasi tarixi ilə yanaşı, qonşu dövlətlərlə, xüsusən də Hindistan, Türküstanla qarşılıqlı əlaqələrə geniş yer verir. Mirzə Məhəmməd əsərində bütün məsələləri obyektiv təsvir edərək yalnışlığa yol vermir. Əsər II Şah Abbas dövrünün ən qiymətli qaynağıdır. 16 Səfəvilər dövrünün tarixçilərindən Məhəmməd Yusif Qəzvini- nin «Xold-i bərin», Məhəmməd ibn Məsum Xacəki İsfahaninin «Xülasət-üs-siyər», Mirzəbəy Həsən əl-Hüseyni Cunabadinin «Rövzət-üs-səfəviyyə», Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz hakimi Rüstəm xana həsr edilmiş «Ketab-i colus-i Şah Səfi və ya tarix-i Bicən» əsərlərindən (128; 125; 126; 102; 87) də mövzunun araş- dırılmasında istifadə olunmuşdur. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşunu öyrənmək üçün Mirzə Səmianın 1725-ci ildə yazdığı «Təzkirət əl-müluk» əsərinin (132) xüsusi əhəmiyyəti vardır. Əsərdə verilən məlumat- lardan aydın olur ki, qaynağın müəllifi dövlət təşkilati məsələlərinə mükəmməl bələd olmuşdur. Əsərdə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu, hakimiyyət orqanlarının statusu, məmurların səlahiyyəti, onların ləqəb və titulları haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, «Təzkirət əl-müluk» əsərinin əlyazmalarından birinin fotoşəkli 1943-cü ildə məşhur şərqşünas V.Minorski tərəfin- dən Kembriç şəhərində nəşr edilmişdir. Həmin nəşrdə «Təzkirət əl- müluk» əsərinin əlyazmasının fotoşəklindən başqa, onun ingilis dilinə tərcüməsi və geniş izahı verilmişdir. 1956-cı ildə İran alimi Məhəmməd Dəbir Səyaqi həmin əsəri Tehranda yenidən nəşr etdirmişdir. Daha sonra İran alimlərindən Məsud Rəcəbniya V.Minorskinin həmin əsəri haqqında izahlarını «Səfəvi hökumətinin idarə təşkilatı» adı altında 1958-ci ildə Tehranda nəşr etdirmişdir (103). Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşu haqqında ətraflı məlumat verən qaynaqlardan biri də Mirzə Rəfianın «Dəstur əl- müluk» əsəridir. Doğrudur, bu əsər «Təzkirət əl-müluk»dan bir o qədər fərqlənmir. Lakin bu qaynaqların bəzən birində olan məsələyə digərində təsadüf olunmur. Elə buna görə də, idarə quruluşunu hərtərəfli tədqiq etmək üçün bu əsərlərin hər ikisindən istifadə olunmuşdur. Əsər və onun müəllifi haqqında İran alimi Məhəmməd Tağı Daneşpəjuh «Məcəlleyi Daneşkədeyi ədəbiyyat və ulume insani» jurnalında ətraflı məlumat vermişdir (97). Rəsmi sənədlərdə də dövlət quruluşu barədə maraqlı material- lar vardır. T.Musəvi, A.D.Papazyan, Əbdülhüseyn Nəvai, L.Fekete Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|