Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 (45; 46; 186; 187; 109; 110; 111; 209) və başqa tarixçilərin nəşr etdirdikləri fərmanlar, hökmlər, rəsmi məktublardan da əsərin yazıl- masında istifadə olunmuşdur. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu, mülki və inzibati idarələri haqqında dövrün Osmanlı tarixçilərinin əsərlərində də məlumatlar verilmişdir. Onlardan Xoca Sədəddin Əfəndinin «Tac ət-təvarix», Mustafa Əfəndinin «Selaniki tarixi», Evliyə Çələbinin «Səyahətnamə» əsərlərini (68; 53; 63) göstərmək olar. I Şah Abbas tərəfindən 1599-cu ildə ingilis Antoni Şerli ilə birlikdə Avropanın səkkiz xristian ölkəsinə səfir göndərilmiş Hüseyn Əli bəyin elçilər heyətinin tərkibindəki, Donjuani İrani ayaması ilə məlum olan məşhur Qızılbaş əyanı Oruc bəy Bayatın əsəri (79) də Qızılbaş tayfalarının dövlət quruluşunda yerini öyrən- mək üçün qiymətli qaynaqlardandır. Onun hicri 1338-ci ildə Məsud Rəcəbniya tərəfindən nəşr olunan əsərindən də istifadə olunmuşdur. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarəçilik və quruluşunun for- ması, idarəetmədə türk əsilzadələrinin rolu dövrün avropalı səyyah, tacir, missionerlərinin də diqqətini cəlb etmiş, onlar öz gündəlik- lərində, hesabatlarında bu məsələlər haqqında məlumatlar vermişlər. 1561-1581-ci illərdə İngiltərədən Azərbaycan Səfəvi dövlətinə altı ticarət ekspedisiyası göndərilmişdir. Bu ticarət ekspedisiyalarının başçıları və nümayəndələrinin yazdıqları hesabatların, gündəliklərin Azərbaycana aid olan materialları rus, Azərbaycan dillərinə tərcümə edilmiş və çap olunmuşdur (34; 35; 36; 192). İngilis tacirlərinin hesabatları, gündəlikləri ilə yanaşı İngiltərə kraliçası Yelizaveta Tüdorun (1558-1603) Səfəvi sarayına göndərdiyi məktublarda araşdırılan problemlə bağlı maraqlı faktlara təsadüf edilmişdir. Venesiya hökuməti məxfi tapşırıqla 1571-ci ildə Səfəvi sara- yına Vinçenso Alessandri adlı elçisini göndərmişdi. O, təxminən iki il Səfəvi ölkəsində yaşamış və geri qayıtdıqda Venesiya hakiminə hesabatını təqdim etmişdi. Onun hesabatında Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatı, dövlət şurası, inzibati ərazi bölgüsü, əsgəri təşkila- tına aid məlumatlar olduqca qiymətlidir. Vinçenso Alessandrinin hesabatının azərbaycan, rus və fars dillərinə tərcüməsi Azərbaycan və İranda çap olunmuşdur (34; 58; 107). 18 Avropa dövlətləri arasındakı çəkişmədən bacarıqla istifadə edən I Şah Abbasın ordusu ispanları 1601-ci ildə Bəhreyndən və 1614-cü ildə isə Hambrundan çıxarır. İran körfəzi təriqi ilə Səfəvi- Avropa dövlətləri arasındakı iqtisadi-diplomatik əlaqələr üzərindəki İspaniya nəzarətinə son qoyuldu. İran körfəzində öz üstünlüyünü saxlamağa çalışan İspaniya kralı III Filipp (1598-1621). 1614-cü ildə Səfəvi sarayına Don Qarsiya de Silva adlı elçisini göndərdi. O, şahla barışığa gəlib, Bəhreyn və Hambrunu geri almalı İran körfə- zində İspaniyanın nüfuzunu möhkəmləndirməyə müvəffəq olmalı idi. Onun 1618-ci ildə Qəzvin şəhərində I Şah Abbasla apardığı diplomatik danışıqlar uğursuz olmuş və 1619-cu ildə İspaniyaya qayıtmışdır. Don Qarsiya de Silva müşahidələri əsasında geniş gündəlik tərtib etmişdir. Onun gündəliyi sırf təsviri səpkidə yazılsa da, Səfəvi dövlətinin sosial-iqtisadi həyatı, Səfəvi-Osmanlı müna- sibətləri, dövlət quruluşu, əsgəri təşkilata aid maraqlı məlumatlara da təsadüf edilir. Tədqiqat işində Don Qarsiya de Silvanın gündə- liyinin İran çapından istifadə olunmuşdur (105). Dövrün avropalı müəlliflərindən italiyalı səyyah Pyetro della Vallenin səyahətnaməsində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarəçilik sisteminə aid zəngin faktiki materiallar vardır. Pyetro della Valle 1617-ci ildə Səfəvi ölkəsinə gəlmiş, uzun müddət Azərbaycan və İranda yaşamış, 1623-1626-cı illərdə Hindistana da səyahət etmişdir. Onun üç bölüm və yeddi hissədən ibarət olan epistolyar əsəri dəfələrlə italyan, alman, ingilis dillərində çap olunmuşdur. İran tarixçisi Şüaəddin Şəfa əsərin Azərbaycan və İrana aid bölümlərini fars dilinə tərcümə etmiş və 1969-cu ildə Tehanda çap olunmuşdur. Tədqiqat işində əsərin Tehran çapından istifadə olunmuşdur (86). Alman səyyahı Adam Oleari (1599-1671) dövrünün görkəmli bilim adamı idi. O, 1627-ci ildə Leypsiq universitetini bitirmişdir. Tarix, coğrafiya, astronomiya və riyaziyyat üzrə ixtisaslaşmış, fəlsəfə magistri dərəcəsi almışdı. O, rus, türk, ərəb və fars dilini bi- lirdi. Holşteynə köçdükdən sonra Hersoq III Fridrix (1616-1634) onu Moskva və Səfəvi dövlətinə yola saldığı səfirliyə katib təyin etmişdi. 1633-1639-cu illərdə iki dəfə Moskvada olmuşdu. Holşteyn 19 səfirliyi Səfəvi dövlətinə göndərildikdə o, müşavir vəzifəsində idi. Adam Oleari Azərbaycan Səfəvi dövlətinin sosial-iqtisadi həyatı, siyasi tarixi, dövlət quruluşu, mədəniyyəti haqqında zəngin məlu- mat toplamış və bu məlumatlar əsasında 1643-cü ildə səyahətnamə- sini yazmışdır. Səfəvi dövləti və Rusiyanın orta əsrlər tarixi üçün faktiki məlumatlarla zəngin olan bu səyahətnamənin rus dilinə tərcüməsinin 1870-ci il Moskva nəşrindən (139) tədqiqat işində isti- fadə olunmuşdur. AMEA-nın müxbir üzvü Y.Mahmudov orta əsr- lərin bir çox avropalı elçi, tacir, missioner gündəlikləri ilə yanaşı, Adam Olearinin də səyahətnaməsinin Azərbaycana aid bölümlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir (36). Mövzu ilə bağlı dəyərli məxəzlərdən biri də Fransalı tacir Jan Battist Tavernyenin səyahətnaməsidir. O, 1632-1668-ci illərdə altı dəfə Şərq ölkələrinə səyahət etmiş və bu səfərlərində dəfələrlə Azərbaycan və İranda olmuşdur. Onun səyahətnaməsində Azərbay- can Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatı, maddi və mənəvi mədəniyyəti, dövlət və saray təşkilatı, mərkəzi idarə orqanlarının statusu, inzibati idarəetmə institutlarına aid zəngin məlumatlar verilmişdir. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Tavernye dövlət quruluşuna aid məlumatlarında müəyyən nöqsanlara da yol vermişdir. Elə buna görə də tədqiqat işində onun səyahətnaməsinə tənqidi münasibət öz əksini tapmışdır. Jan Battist Tavernyenin səyahətnaməsinin Əbuturab Nuri tərəfindən fransız dilindən fars dilinə tərcüməsi h.1336-cı ildə Tehranda çap olunmuşdur (104). Fransız səyyahı Jan Şarden (1643-1713) tacir olsa da, dövrünün mükəmməl təhsil almış bilim adamı, alim və filosofu idi. Antik tarixi və coğrafi ədəbiyyatları oxumuşdu və orta yüzilin Şərq mənbələri ilə də tanış idi. Türk və fars dilini bilirdi. O, 1664-cü ildə ticarət məqsədi ilə Şərqə səyahət etmiş və 1670-ci ilə qədər bir çox Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan İran və Hindistanda olmuşdur. Ona İsfahanda «Şah taciri və zərgəri» ayaması verilmiş- di. Səyyah şərqə 1671-ci ildə ikinci dəfə səyahətə çıxmış və bu səfəri 1677-ci ilə qədər davam etmişdir. Vətəninə qayıtdıqdan sonra Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|