Microsoft Word ?Z. V. T. kitab doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 ğında yazılan eserler söz konusu edilen bölgelere seyahatleri ve ilgili haritaları ihtiva ediyordu. Böylece el-Belhi bu coğrafya ekolünün kurucu sayılır. Bu türden haritaların mahiyetleri El-Belhi’nin eserini geliştiren İstahahri’nin
eserinde görülebilir. 7 Kitaptaki haritalar renkli olup, o dönemin özenini aksettirir. Kitapta ülkeler, yollar, şehirler ve denizler hakkında da bilgi verilir. Bu eserde Bakû’nün adı “Bākūh” şeklinde geçer. İstahri kitabı yazmadan önce bir çok seyahat yapmıştır. Onuncu yüzyılın ortalarında İstahri ile İbn Havkal görüşmüştür. İstahri ondan kendi kitabını düzeltmesini ve tamamlamasını istemiştir. 8 İbn
Havkal ise hem ticaret yapmak hem de coğrafyayı tanımak üzere seyahatler yapmış bu şehirlerdeki sosyal hayata , binalara, madenlere ticarete, sanatlara, zirai mahsullere, yer vermiştir. 9 Birbirinin üzerine inşa edilmiş ve birbirinin söylediğini tamamlayan bu eserleri inceleyerek Zeki Velidi Togan Azerbaycan’ın tarihi coğrafyası hakkındaki makalesini tamamlamıştır. Özellikle Bakû’den bahseden eserlerde petrolün varlığının çok eskilerden beri bilindiği anlaşılmaktadır (Zeki Velidi Togan 1932:76). O bu yazıyı hazırlarke, hem yukarıda adı geçen hem de eserlerden coğrafyacı ve tarihçi i Mes’udi’nin (10. yy) eserinden fayda- lanırken, uluslararası kabul görmüş olan de Goeje, Biblio- theca Geographorum Arabicorum edisyonunu kullanmış 10 ve 7 Eserin İrac Afşar tarafından yayınlanan Farsça çevirisi için bkz. Ebu İshak İbrahim İstahri. Mesâlik ve Mamâlik. Tahran, 1340hş/1961. 8 Bu konudaki bilgiler için bkz. Ramazan Şeşen. Müslümanlarda Tarih- Coğrafya Yazcılığı. İstanbul: ISAR, 1998 (s.101). 9 Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri.Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1998 (s.101): Bu eserde s.154’de İstahri hakkında ve s.162’de de İbn Havkal’da bilgi verilmektedir 10 İstahri’nin de Goeje edisyonu için bkz. Prof. Dr. A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul. İstanbul: 1969, n. 515 53 bunları yazısının başındaki kaynaklar kısmında tanıtmıştır. Kısacası, Zeki Velidi Togan eserlerini hazırlarken uluslararsı kabul görmüş edisyon ve yayınların kullanılmasına özen gösteriyordu. Faydalanılan diğer bir eser de 12. yüzyıl bilgini Ebu Hamid el-Endelüsi’nin eseri idi; burada da yine coğrafya eserleri üzerine yaptığı çalışmaları ile tanınan G. Ferrand neşrini kullanmıştır (Zeki Velidi Togan 1932:70, n.3). Ayrıca Zeki Velidi Togan St. Petersburg’da yayınlanmış olan Derbendname ve onun Arapça aslını Müneccimbaşı’nın görmüş olduğundan söz etmekte ve Tarih el-bab ve’l-bab adlı eseri Müneccim- başın’dan istinsah edilen parçaları toplayarak, yayına hazırlamak istediğini bildirmektedir. Ayrıca bu eserin, yalnız Derbend ile ilgili olmadığını, İslam devrindeki tekmil Dağıstan, Şirvan, Arran ve Azerbaycan tarihini kapsadığını söyler. (Zeki Velidi Togan 1932:37-38) Azerbaycan tarihi coğrafyasında Bakû yöresi ile ilgili araştırmalarına Evliya Çelebi seyahatnamesi 11 ve yukarıda bahsedilen Şecaatname elyazması ile devam etmiştir. Coğrafya ile ilgili bilgilerin, iktisat, kültür ve siyasi tarih meselelerindeki değişimlerin tarihini anlamanın ötesinde, Zeki Velidi Togan için ayrı bir önemi vardı. Bu da coğrafi yer isimleri ile kabile adları arasındaki ilişki idi. Her ne kadar bu husus daha 21 yaşında iken (1912 ) yazdığı Türk ve Tatar Tarihi’nde vurgulanmazsa da, Türkiye’ye 1925’te gelişinden sonra 1927’de İstanbul Darülfünun’unda verdiği Türk Tarihi dersleri teksirleri, 1939’da yayınlanan İbn Fadlan Seyahatnamesi (Ibn Fadlan’s Reisebericht) 1929-1940 arasında Arap harfleriyle, sonra da (1942) Latin harfleriyle Türkçe çıkan Bugünkü Türkîli (Türkistan) ve Yakın Mazisi, 1946’da basılan Umumi Türk Tarihine Giriş gibi eserlerinin hepsinde bu açıdan bir bütünlük vardır.
11 İbn Havkal’ın de Goeje edisyonu için bkz Prof. Dr. A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul. İstanbul: 1969, n. 516. 54
1927 yılı Türk Tarihi ders notlarında ise, daha sonra kabile adları ve yer isimleri çerçevesinde ele aldığı ve benim toprak meselesi dediğim konuya sitematik olarak yaklaşmaya başladığı görülmektedir. Bu duyarlılığın 1917- 20 yılları federasyon tartışmalarının ardından gelmesi dikkat çekicidir. Ancak Zeki Velidi Togan bu konuya toprak meselesi adı altında yaklaşmamıştır. O bu konuyu, Türk kabilelerinin isimleri ile coğrafi isimler (toponomi) arasındaki ilişkiye işaret ederek ele almıştır. Daha sonraki eserlerinde de o, bu yöndeki çalışmaları geliştirerek seyahatnameler ve tarihi coğrafya üzerinde yoğunlaşmıştır. Kendisinin 1923’de Meşhed’de keşfettiği İbn Fadlan Seyahatnamesi’ni yayına hazırladığı bu yıllarda , yoğun bir şekilde tarihi coğrafya üzerinde odaklandığı görülmektedir. Hatta 1927-31 yıllarında İstanbul Darülfünununda verdiği Türk Tarihi derslerine paralel olarak tarihi coğrafya dersleri vermiştir. Bu türlü çalışmalarla ve özellikle kabile ve yer isimleri arasındaki ilişkilere işaret eden Zeki Velidi Togan Türklerin hayat sürmüş oldukları coğrafi alanları, kavak ağaçlarının tarlaların sınırlarını belirlediği gibi belirlemiştir. Bu belirlenen alan üzerindeki sosyal ve siyasi dinamik ve çözümlemeleri ilk İbn Fadlan Seyahatnamesine yazdığı açıklamalar kısmı ile ortaya sermiş ve böylelikle genel bir çerçeve çizmiştir. Bu genel çerçeve içinde Türk ve Moğol ayırımı yapmadan bakmaya da özen göstermiştir. Akışkanlığın ön planda olduğu bir siyasi ve kültürel ortamda bu iki kültürün 16. yüzyıl öncesinde keskin çizgilerle birbirlerinden ayrılamayacağı görüşü çizdiği çerçeveye hakim olmuştur. Almanca olarak yazılan ve henüz Türkçe’ye kazandırılamamış olan bu önemli eserden sonra 1946 yılında Türkçe olarak yayınladığı Umumi Türk Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|