Microsoft Word ?Z. V. T. kitab doc

 

29

rarlılığı ise Türk Dünyasının bilim ve siyaset insanlarına ör-

nek olacak düzeydedir. 

• 

Zeki Velidi Togan 10 Aralık 1890 tarihinde Başkur-

distan’ın  İsterlitamak ilinin İşimbay kazasına bağlı Küzen 

Köyü’nde doğdu ve 26 Temmuz 1970’de İstanbul’da ebe-

diyete kavuştu.  

• 

Ancak o hiç unutulmadı ve sonsuza kadar da unutul-

mayacaktır. Çünkü onun bıraktığı iz ve eserleri ölümsüz-

lüğünü sağlamıştır. Zeki Velidi Togan’ın  bilim adamı kim-

liğinin yanı sıra Türkologlu ve ideolojik kuramcılığı da üze-

rinde durulması gereken özeliklerindendir.  Diğer bir önemli 

niteliği de çok fazla bilinmese de, folklorculuğu ve müzik 

sevgidir. O, Türk olan ve Türk’e ait tüm değerleri öğrenmek 

ve öğretmek isteyen kahraman bir âlimdir. 

• 

Bolşevik rus devrimi sırasında Başkurtların egemen-

lik ve bağımsızlık hareketine katılması ve önderlik etmesi, 

devlet adamı kişiliğinin ve cesaretinin toplumsal birlik ve 

beraberliğin sağlanması noktasında ne kadar önemli olduğu-

nu ispatlamaktadır. 

• 

Rusya'da iken Validov soyadını kullanmış olan Zeki 

Bey, Türkiye'ye geldikten sonra Togan soyadını almıştır.  

• 

Togan’ın Boşkurdistan yıllarını incelediğimizde gö-

rülecektir ki, o çok iyi eğitim almış ve ilköğrenim yıllarında 

bir yandan özel rusça dersleri almış ve aynı zamanda öğret-

meni olan babasından farsça’yı  öğrenmiştir. 1902’de orta 

öğrenim için Ütek'te bulunan dayısı Habib Neccar'ın medre-

sesine kaydolmuştur. Buradaki öğrenimi sırasında arapça 

dersleri alarak Türkçe’nin yanı  sıra rusça, farsça ve arapça 

dil bilgisini geliştirmiştir. Togan’ın gençlik yılları bilim ile 

siyaseti bir arada temsil etme mücadelesine giriştiği yıllar-

---

 

30

dır. Kendi milletinin tutsaklığına göz yummamış fakat ilimi 

gelişimini de ihmal etmemiştir. 

• 

1908'de Kazan'a yerleşerek burada akademik kariyer 

yollarını araştırdı. Bu girişimleri sırasında Sagay Türkü olan 

prof. Nikolay Katinov ve  Türkolog Nikolay İvanoviç Aş-

marin gibi bilim adamları ile tanıştı. 1909 yılında mezun 

olduğu Kasımiye medresesine Türk Tarihi ve Arap Edebiya-

tı Tarihi Muallimi olarak atandı.  4 yıl süren bu görevi sıra-

sında “Türk ve Tatar Tarihi” adlı kitabı sayesinde rus akade-

mik çevrelerince tanınmaya başladı. Bu eseri ile bölge aka-

demisyenlerini etkileyerek Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve 

Tarih Cemiyeti üyeliğine seçildi. Kazan Üniversitesinde ta-

rih, arkeoloji ve  etnografya araştırmalarıyla bilim çev-rele-

rinde adını duyurdu. 

• 

Çalıştığı Üniversitenin görevlendirmeleri ile 1913 yı-

lında Fergana'da, 1914 yılında Buhara'da tarihi araştırmalar 

yaptı. Fergana'da Yusuf Has Hacib'in 11. yüzyıla ait Kutat-

gu Bilig adlı eserinin bir el yazması nüshasını ortaya çıkardı. 

Bu araştırmalarına ilişkin olarak hazırlamış olduğu raporlar 

başta Petersburg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve 

Taşkent Arkeoloji dergilerinde yayımlandı. Bu arada Prof. 

Katanov'un  şimdi İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü'-

nün esas nüvesini teşkil edecek olan kitaplarının Türkiye'ye 

gönderilmesine vesile oldu. 

• 

1916 yılına kadar üniversite öğretim üyeliğini sürdü-

ren Togan, Bolşevik Rus Devrimi sürecinde İdil-Ural bölge-

si adına Petesburg’daki Rus Millet Meclisi Duma'da, Ufa 

Müslümanlarının temsilciliğine seçildi. 1917’de de Du-

ma’da kurucu meclis üyesi oldu. Buradaki çeşitli toplantıla-

ra katıldı fakat umduğu ilgi ve temsil yetkisini gerçekleştir-

---

 

31

me imkânı bulamadı. Sultan Galiyev, Mollanur Vahitov ve 

İlyas Alkin ile birlikte 29 Kasım 1917 tarihinde Başkurdis-

tan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının ilan edilmesine öncü 

oldular.  Bunun üzerine 18 Şubat 1918’de Orenburg'u işgal 

eden Bolşevik kuvvetleri tarafından tutuklandı ve hapsedil-

di. 7 Haziran 1918 tarihinde hapisten kaçarak halkı örgütlü 

mücadeleye teşvik etti. İdil-Ural Silahlı Kuvvetlerinin Har-

biye Nazırlığına atandı. Silahlı direniş hareketinin lideri ol-

duktan sonra Lenin, Stalin ve Troçki ile özerklik ve federas-

yon konusunda görüşmelere katıldı. Bu görüşmelerden 

olumlu sonuç alamayınca Türkistan‘a giderek o bölgede  ör-

gütlenen Basmacılar ile birlikte ulusal bağımsızlık mücade-

lesi için cephe çalışmalarının organizasyonunda görev aldı. 

• 

1921-1923 yılları arasında siyasi ve askeri direniş 

harekatlarının Türkistan'da milli kuvvetlere dönüştürülmesi 

için  ölümcül bir mücadeleye girişti. Fakat çevresindeki li-

derlerin Rus oyunlarına ve baskılarına direnememesi son-

cunda gizli faaliyet yürütmek zorunda kaldı.  Basmacı Hare-

keti'nin Türkistan Millî Birliği'ne dönüştürülmesinde görev 

alarak kurucusu ve ilk başkan seçildi. Basmacıların milli 

birlik savaşı kararı alamaması üzerine Türkistan’da mücade-

le etme imkânı bulamadı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin daveti 

kabul ederek, akademik ve siyasi çalışmalarıyla Cumhuriye-

tin kuruluş çalışmalarına katkı sağlamak için Afganistan ve 

İran üzerinden Avrupa’ya geçti ve 20 Mayıs 1925 tarihinde 

Türkiye’ye geldi. 

• 

Türkistan tarihi üzerine çalışma yapmak için Avrupa 

üniversitelerinden davet almasına rağmen, Türkiye Milli 

Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi ile Fuad Köprülü, Rıza Nur 

---