249
Xüsusi kapital üçüncü tərəflərin tələbləri ödənildikdən sora müəssisə sa-
hiblərinə çatan müəssisə aktivlərinin dəyərinin bir hissəsidir. Formal xüsusi
kapital isə balans passivində bu və ya digər dərəcədə ifadə olunmadır; onun
ə
sas komponentləri nizamnamə, əlavə və ehtiyat kapitalları, eləcə də paylaş-
dırılmamış gəlirdir.
Borc kapitalı isə üçüncü şəxslər tərəfindən müəssisəyə uzun müddətə
verilən vəsaitlərin pul baxımından qiymələndirilməsi deməkdir. Xüsusidən
fərqli olaraq, borc kapitalı qaytarılmalıdır, qaytarılması şərti barədə onun yığıl-
ması vaxtında danışılır; o mənada daimidir ki, kapital təchizatçıları nöqteyi-
nəzərindən borcun əsas məbləğinin nominal həcmi dəyişmir. Forma olaraq borc
kapitalı balansın passivində müəssisənin üçüncü şəxslər qarşısında götürdüyü
öhdəliklərinin cəmi kimi ifadə edilmişdir, onun əsas komponentləri isə uzun-
müddətli kreditlər və borclardır.
Uçot-təhlil yanaşmasına əsasən kapitalın həcmi mühasibat balansının
üçüncü və dördüncü bölmələrinin yekunlarının məbləği kimi hesablanır.
Maddi-əşya baxımından ifadə olunması nöqteyi-nəzərindən mənbələrin
digər bütün növləri kimi kapitalın sahibi göstərilməmişdir, yəni o, müəssisənin
müxtəlif aktivlərinə görə yayılmışdır. Bu mənada xüsusi və borc kapitalının ol-
masını heç bir vaxt belə təsəvvür etmək olmaz ki, hesablama hesabındakı
vəsaitlərin bir hissəsi xüsusi, bir hissəsi isə borc vəsaitləridir.
Səhmdar tipli kommersiya təşkilatının yaradılması zamanı, bir qayda
olaraq, yeganə maliyyələşmə mənbəyi nizamnamə kapitalıdır. Təşkilatın
nizamnamə kapitalı onun əmlakının minimal ölçüsünü müəyyən edir. Biznesin
bəzi təşkilati-hüquqi formaları üçün onun həcmi aşağıda məhdudlaşdırılır; o
cümlədən, açıq cəmiyyətin minimal nizamnamə kapitalı (MNK) onun qey-
diyyat tarixində əməyin ödənilməsi üçün minimal həcmin min qat məbləğindən
aşağı, qapalı cəmiyyətin kapitalı isə MNK-nin yüz qat məbləğindən aşağı
olmamalıdır.
Cəmiyyətin təsis edilməsi zamanı onun səhmləri cəmiyyətin nizamna-
məsi ilə müəyyən edilən müddət ərzində tam ödənilməlidir, bu zaman nizamna-
mə kapitalının 50%-dən çox olmyan hissəsinin cəmiyyətin yaradılması vaxtı,
yerdə qalan hissəsinin isə onun qeydiyyata alındığı andan il ərzində ödənilməsi
lazımdır.
Ə
lavə kapitala müəssisənin əsas vəsaitlərinin, əsaslı tikinti obyektlərinin
və digər əmlak obyektlərinin 12 aydan yuxarı sərfəli şəkildə istifadə edilməsi
məbləği, eləcə də yerləşdirilmiş səhmlərin (səhmdar cəmiyyətin emissiya gəliri)
nominal dəyərindən çox alınmış məbləğ daxildir.
Ehtiyat kapitalının yaradılması icbari olaraq ayrılan illik vəsaitlərin onlar
üçün müəyyən edilmiş həcmə çatana qədər həyata keçirilir. Ayrılmış bu
vəsaitlərin həcmi müəssisənin nizamnaməsində müəyyən edilir, lakin xalis
gəlirin (vergilər üzrə büdcə ilə hesablaşmalardan sonra cəmiyyətin sərənca-
mında qalan gəlirlər) 5%-dən aşağı ola bilməz.
250
lin nəticələrinə görə müəssisə tərəfindən əldə olunan gəlir səhmdar cə-
miyyətdə səhmdarların ümumi toplantısının və ya məhdud məsuliyyətli cəmiy-
yətdə iştirakçıların toplantısının qərarı ilə dividentlərin ödənilməsi, ehtiyat və
digər fondların yaradılması, eləcə də ötən illərə görə itkilərin kompensasiya
edilməsi və s. üçün bölüşdürülür. Bölüşdürülməyən gəlir, mahiyyət etibarilə
müəssisənin aktivlərinə yenidən investisiya edilir; o balansda xüsusi vəsaitlərin
mənbəyi kimi göstərilir. Gəlirin yerdə qalan hissəsi isə səhmdarların növbəti
iclasına qədər dəyişməz qalır.
Xüsusi kapital bilavasitə banka məxsus olan vəsaitlərdir. Xüsusi kapital
öz çəkisinə görə ümumi kapitalda az bir hissəni təşkil etsə də, kredit təşkilatının
normal fəaliyyətini təmin etmək üçün mühüm funksiyaları yerinə yetirir. Bu
funksiyalar aşağıdakılardan ibarətdir: müdafıə funksiyası, operativ funksiya,
tənzimləmə funksiyası
6
.
Müdafıə
funksiyası. Məlum olduğıı kimi, bank resurslarının 90%-ə
qədəri əmanətçilər tərəfindən maliyyələşdirilir. Buna görə də kommersiya
banklarının səhmdar kapitalının və ona bərabər tutulan vəsaitlərin əsas funksi-
yası əmanətçilərin maraqlarının müdafıəsidir. Belə bankların ləğv ola biləcəyi
və ya hər hansı bir səbəbdən öz fəaliyyətini dayandıra biləcəyi halda əmanətçi-
lərə dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini nəzərdə tutur. Xüsusi kapital,
bankların normal fəaliyyətini təmin edən resurs ehtiyatının yaradılması yolu ilə
bankın ödəmə qabiliyyətini qoruyub saxlayır. Nəzərə almaq lazımdır ki,
zərərlər bütövlükdə kapital hesabına deyil, cari resurslar hesabına ödənilir. Cari
aktivlər kifayət etmədikdə, banklar bu məqsəd üçün xüsusi kapitaldan istifadə
edə bilər. Firma, müəssisə və təşkilatlardan fərqli olaraq bank ödəmə qabiliyyə-
tini qorumaq üçün bu vasitəyə əl ata bilir. Bankın səhmdar kapitalı toxunulmaz
olduğu hallarda o, ödəməqabiliyyətli sayılır. Bu, o halda mümkündür ki, bankın
aktivləri bütün öhdəliklərdən təmin olunmamış öhdəliklərin və səhmdar
kapitalın cəmini çıxdıqdan sonra qalan hissəsinə bərabər və ya ondan çox
olsun.
Kapitalın müdafıə funksiyası postsovet məkanı ölkələrinin bank sistem-
ləri üçün aktual və xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Bu ölkələrdə hələ ki,
tam sabit iqtisadi vəziyyət təmin edilmədiyinə, bank sistemlərində obyektiv və
subyektiv səbəbdən rəqabətin gözlənilməz vüsətlə inkişaf etdiyinə, etibarlı,
güclü informasiya bazası mövcud olmadığına, qeyri-düzgün bank siyasəti
aparıldığına, əmanətlərin sığortası sisteminin olmadığına görə çox vaxt bankla-
rın sıradan çıxması və əmanətçilərin öz vəsaitlərini itirməsi halları baş verir.
6
Bağırov M.M. Bank işi. Bakı, 2003.