255
tələbatın qiymətləndirilməsi və lazım gəldikdə strateji planda (biznes planda)
müvafiq düzəlişlərin edilməsi.
Qiymətləndirmənin nəticələri bankın rəhbərliyinə təqdim edilməlidir.
Bununla əlaqədar bankda müvafiq hesabatlıq prosedurları müəyyən edilməlidir.
Bank mə
cmu kapitalın adekvatlığ
ını tə
min etmə
k mə
qsə
dilə
kapita-
lın və
risklə
rin idarə
edilmə
si proseslə
ri. Bank məcmu kapitalın adekvatlığını
təmin etmək məqsədilə kapitalın və risklərin idarə edilməsi proseslərini mün-
təzəm olaraq təhlil etməlidir. Təhlil aşağıdakı istiqamətlər üzrə aparılmalıdır:
1. fəaliyyətinin xüsusiyyəti, həcmi və mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla
məcmu kapitalın qiymətləndirilməsi prosesinin yararlılığı;
2. məcmu kapitalın əsas risklər səviyyəsi ilə düzgün əlaqələndirilməsi;
3. qiymətləndirmə zamanı istifadə edilən məlumatların dürüstlüyü və
dolğunluğu;
4. qiymətləndirmə zamanı istifadə olunan fərziyyə, model və ssenarilərin
ə
saslandırılması və etibarlılığı.
Risklərin və bankın məcmu kapitalının qiymətləndirilməsi və idarə edil-
məsi proseslərinə ildə bir dəfədən az olmayaraq daxili audit vasitəsilə səmərəli
nəzarət həyata keçirilməli və nəticələr barədə rəhbərliyə hesabat verilməlidir.
Məcmu kapitalın strukturuna birinci (I) dərəcəli və ikinci (II) dərəcəli kapital
daxildir.
Kapitaldan tutulmalar. Kapitalın adekvatlıq əmsalları hesablanmazdan
ə
vvəl kapitaldan aşağıda göstərilənlər çıxılır (“tutulmalar” aparılır):
1. I dərəcəli kapitaldan – bütün “qeyri-maddi” aktivlərin xalis dəyəri;
2. Məcmu kapitaldan – bankın investisiyalar üçün yaratdığı “məqsədli”
ehtiyatlar çıxılmaqla konsolidasiya olunmamış törəmə cəmiyyətlərinə, habelə
digər hüquqi şəxslərin kapitalına vəsait qoyuluşları.
Bütün banklar məcmu kapitalın adekvatlıq əmsalını 12 faizdən və I də-
rəcəli kapitalın adekvatlıq əmsalını 6 faizdən az olmayan səviyyədə saxlamağa
borcludurlar.
Kapitalın adekvatlıq əmsalları hesablanmazdan əvvəl risk dərəcəsi üzrə
ölçülmüş aktivlərdən aktivlər üzrə zərərin ödənilməsi üçün “məqsədli” ehti-
yatlar (“tutulmalar”) çıxılır.
Kapitalın adekvatlıq ə
msallarına dair tə
lə
blə
r və
onların hesablan-
ması
Bütün banklar məcmu kapitalın adekvatlıq əmsalını 12 faizdən və I
dərəcəli kapitalın adekvatlıq əmsalını 6 faizdən az olmayan səviyyədə saxla-
mağa borcludurlar.
Məcmu kapitalın, risk dərəcəsi üzrə ölçülmüş aktivlərin və kapitalın
adekvatlıq əmsallarının hesablanması aşağıdakı düsturlarla aparılır:
Məcmu kapital = I dərəcəli kapital - I dərəcəli kapitaldan“tutulmalar” + II
dərəcəli kapital - məcmu kapitaldan “tutulmalar”;
256
Risk dərəcəsi üzrə ölçülmüş aktivlər = risk dərəcəsi üzrə ölçülmüş balans
aktivləri + risk dərəcəsi üzrə ölçülmüş balansdankənar öhdəliklər - risk dərəcəsi
üzrə ölçülmüş aktivlərdən “tutulmalar”;
2010-cu ilin sonuna Azərbaycan bank sisteminin məcmu kapitalının
həcmi 1,9 mlrd. manat olmuşdur. I dərəcəli kapitalın məcmu kapitalda payı
80%, mənfəətin payı 8,9% olmuşdur.
Bank sisteminin məcmu kapital adekvatlığı yüksək səviyyədə qalmış
(16,9%) və Mərkəzi Bankın müəyyən etdiyi minimal normanı (12%) xeyli
üstələmişdir.
Aktivlərin və kapitalın artım tempində disbalansların neytrallaşdırılması,
bank sisteminin sabitliyini təmin etmək, aktivlərin köpüklərinin yaranmasının
qarşısını almaq, bank aktivlərinin sağlam artımını təmin etmək məqsədilə Mər-
kəzi Bank tərəfindən 2010-cu ilin sonunda yeni leverec
7
əmsalı tətbiq olun-
muşdur. Banklar leverec əmsalını 8 faizdən az olmayan səviyyədə saxlamağa
borcludurlar.
7
Leverec əmsalı – bankın I dərəcəli kapitalının balans aktivlərinə və balansdankənar
öhdəliklərə (qarantiyalar, zəmanətlər və kredit xətti üzrə öhdəliklərin icra olunmamış
hissəsi) nisbəti kimi hesablanır.
257
VII. BANKLARDA KRED T Ə
MƏ
L YYATI
7.1. Kreditin mahiyyəti, prinsipləri, forma və növləri
Kredit etimad və ya təminata söykənən bir əməliyyatdır. Kredit qənaət
edilən pulların bazara axmasını və malların ən faydalı şəkildə istifadəsinə
yardımçı olur. Kredit əldəki pul ilə gələcəkdə ələ keçəcək pulun mübadiləsidir.
Kredit verən pul verib, ödəmə vədi almaqda, kredit alan isə pul alıb ödəmə vədi
verməkdədir. Pul sonsuz likvid olduğuna görə pul ilə istənilən mal və xidmət
satın alına bildiyinə görə, kredit, kredit verənin bu gün mal və xidmət satın
almaqdan əl çəkərək gələcəkdə mal və xidmət satın almasını, kredit alanın isə
gələcəkdə mal və xidmət satın almaqdan əl çəkərək bu gün mal və xidmət sa-
tınalmasını mümkün edər. Kredit gələcək gəlirlər hesabına xərcləmək imkanı
verməklə yanaşı, iqtisadiyyatda satınalma gücünün artmasına, mübadilə
həcminin genişlənməsinə səbəb olur.
Zahirən gündəlik həyatda kredit əşyanın və ya pul vəsaitlərinin müvəq-
qəti istifadəyə götürülməsi kimi çıxış edir. Kredit vasitəsilə mal material qiy-
mətliləri, müxtəlif növ maşın və mexanizmlər əldə edilir. Əhali tərəfindən nisyə
ə
mtəələr alınır, başqa sözlə, kredit hesabına əldə edilən obyektlər kimi ən müx-
təlif qiymətlilər çıxış edir. Lakin elmi nöqteyi-nəzərdən kreditin əşya məna-
sında yozulması düzgün deyil. Kredit haqqında elm əşyaları deyil, onların xü-
susunda təsərrüfat subyektləri arasındakı münasibətləri öyrənir. Bu mənada iq-
tisadi məhsul kimi kredit, ictimai münasibətlərin müəyyən növü kimi qiymət-
ləndirilməlidir. Bununla belə kredit yalnız dəyərin hərəkətilə bağlı iqtisadi
ə
laqələr ifadə edən ictimai münasibətlərdir. Kreditin mahiyyətini açıqlamaqdan
ötrü ilk növbədə onun ünsürləri müəyyən edilməlidir, bunlar ən əvvəl kredit
münasibətlərinin subyektləridir. Kredit sövdələşməsində münasibətlər subyekt-
ləri kimi kreditor və borcalan çıxış edir. Kreditor və borcalan ilk öncə əmtəə
tədavülü əsasında təşəkkül tapır. Əmtəə alqı-satqısı zamanı alıcı heç də həmişə
ə
mtəənin dəyərini dərhal ödəmək imkanına malik olmur və ödəmə yalnız
müəyyən müddətdən sonra aparılır. Belə hallarda satıcı kreditora, alıcı isə
borcluya çevrilir. Lakin əmtəə tədavülü kreditor və borcalanın meydana gəlmə-
sinin yeganə əsası deyil, nəyi isə başqasına müvəqqəti istifadəyə, yəni borc ve-
rən hər kəs kreditor olur. Bir qayda olaraq, könüllü şəkildə kreditor olmaq
mümkündür. Borc verilən vəsaitlərin mənbəyi ya şəxsi resurslar, ya da təkrar-
istehsal prosesinin digər subyektlərindən borc götürülən resurslardır. Şəxsi re-
surslar borc verildikdə onların sahibi kreditor olur. Kreditorun yerləşdirdiyi
cəlb edilmiş vəsaitlərin sahibi isə digər təsərrüfat subyektidir.
Borcalan isə kredit münasibətlərinin kredit götürən və aldığı borcu qay-
tarmalı olan tərəfdir. Tarixən borcalan kimi resurslara əlavə tələbatı olan ayrı-
ayrı şəxslər çıxış edirdilər. Bankların yaranması ilə təkcə kreditorların təmər-