260
Çox vaxt iri şirkətlər, kiçik şirkətlərə nisbətən daha münasib, yüngül şərtlərlə
kreditləşdirilir.
Kredit qanunları: Tarazlıq qanunu - Kredit ilə onun mənbələri arasında
asılılığı tənzimləyir. Sərbəstləşən vəsaitlə yenidən bölüşdürülən vəsaiti tarazlaş-
dırır.
Ssuda dəyərinin saxlanması qanunu - müvəqqəti istifadəyə verilmiş və-
sait geri qayıtdıqda onun dəyəri itmir.
Vaxt qanunu - vəsaitin sərbəstləşmə vaxtı çox olduqca kreditin borclunun
sərəncamında qalması ehtimalı da artır. Eləcə də kreditin dövretmə sürətinin
artımı onun yeni borcalana təqdim edilməsinə imkan verir.
Kreditin prinsiplə
ri. Kredit münasibətləri zamanı tərəflər müəyyən prin-
siplərə riayət etməlidirlər: qaytarılmaq, müddətlilik, ödənclik və təminat
prinsipləridir.
Kreditin qaytarılmalı olması onun mahiyyətindən irəli gəlir, yəni verilən
vəsait geri qaytarılmalı olmasa o, heç kredit adlanmazdı. Bir iqtisadi kateqoriya
kimi kredit əmtəə-pul münasibətlərinin digər iqtisadi kateqoriyalarından bi-
lavasitə bu xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Bazar münasibətləri şəraitində bu xüsu-
siyyət daha kəskin xarakter daşıyır. Kreditin qaytarılmalı olması borc alanda və
borc verəndə ciddi maddi məsuliyyət aşılayır. Qaytarılmalı məfhumu mücərrəd
xarakter daşıdığından kreditləşmə prosesində bu məfhum daha dəqiqləşdirilir.
Yəni kredit müddətlilik prinsipi əsasında həyata keçirilir. Bu o deməkdir ki,
kredit konkret müəyyən olunmuş müddətlərdə qaytarılmalıdır. Müddətlilik
prinsipi onu tələb edir ki, borc vəsaiti borc alanın dövriyyəsində müəyyən müd-
dət iştirak etməlidir və bu müddət başa çatdıqdan sonra o geri qaytarılmalıdır.
Müddə
tlilik, yəni borcun əvvəlcədən müəyyən edilmiş müddətdə geri
qaytarılması - borcdan səmərəli istifadə olunduğunu göstərir. Kreditin müəyyən
olunmuş müddətdə geri qaytarılmaması əsassız olaraq müəssisənin dövriyyə-
sində borc vəsaitinin iştirakından xəbər verir və pul tədavülünə mənfi təsir gös-
tərir. Bankların kommersiya prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə
bu prinsipin əhəmiyyəti daha da artır.
Kreditin ödənilmə müddətləri tərəflər arasında bağlanan müqavilədə əks
olunur. Müddətlilik prinsipinə əməl etməyən borc alanlara iqtisadi sanksiyalar
tətbiq edilir - əsasən faiz səviyyəsi yüksəldilir və gələcək kreditləşmədə borc-
alanın intizamsızlığı nəzərə alınır.
Kreditin vacib prinsiplərindən biri onun ödəncli olmasıdır. Bu o demək-
dir ki, kredit nəinki müəyyən olunmuş müddətdə tam qaytarılmalı, həmçinin
kreditdən istifadəyə görə ödənc-faiz ödənilməlidir. Kreditin ödəncli olması bor-
calanda kreditdən səmərəli istifadə etmək məsuliyyəti aşılayır, onda daxili
resursları artırmaq marağı oyadır. O, kreditdən elə istifadə etməyə çalışmalıdır
ki, əldə etdiyi nəticə nəinki kreditin geri qaytarılmasını, kreditə görə faizlərin
ödənilməsini təmin etsin, həmçinin özünə gəlir gətirsin. Ödənclik kreditor üçün
də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kreditor ödənclilik əsasında öz müstəqilliyini və
261
gəlirliliyini təmin edir, resurslarını artırır. Ödəncliliyin iqtisadi mahiyyəti
ondadır ki, kreditdən istifadə nəticəsində əldə edilən gəlir borcları ilə kreditor
arasında bölüşdürülür.
Ssuda kapitalına görə əldə edilmiş illik gəlirin verilmiş kreditin məb-
ləğinə nisbəti kimi müəyyən edilən ssuda faizi norması kredit resurslarının qiy-
məti kimi meydana çıxır. Bank kreditinə görə faiz stavkaları müəyyən-
ləşdirilərkən aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: faiz şəklində gəlir gətirən kredit
qoyuluşu və digər aktiv əməliyyatların həcmi; bankın öz müştərilərinə depozit
hesablara görə verdiyi orta faiz dərəcəsi; bankın aktiv əməliyyatları üzrə faiz
stavkası; bankın kredit resurslarının quruluşu; bank kreditlərinə olan tələb və
təklif; kreditin təminatlılığından asılı olaraq risk səviyyəsi; inflyasiya prosesinin
tempi ölkədə pul tədavülünün stabilliyi; istehsalın mövsümiliyi və s.
Kreditin vaxtında və tam qaytarılması şərtlərindən biri də kreditin təmi-
natlı olmasıdır. Təminatlılıq prinsipi kimi kreditin ödəniş vaxtı çatarkən, kredit
ödənilmədikdə onun ödənilməsini təmin edən faktor başa düşülür. Əvvəllər
kreditin təminatı kimi əsasən mal materiallarından istifadə edilirdi, yəni
kreditlər vaxtında ödənilmədikdə kreditor öz borcunu və faizlərini həmin maddi
qiymətlilərin reallaşdırılması vasitəsi ilə təmin edirdi. Bazar münasibətlərinə
keçid kreditin bu prinsipinin də mahiyyətini dəyişdirmişdir. Son illərə qədər
kreditin təminatlılığı dedikdə onun maddi qiymətlilərlə təmin olunması, yəni
kredit müqabilində onun dövriyyəsində material qiymətliləri mövcudluğu başa
düşülürdü. Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar təminatın digər formala-
rından ödəməqabiliyyətli müştərilərin zəmanəti, havadarlığı, sığorta polisi və s.-
dən istifadə edilir. Təminatlılıq borcun vaxtında və tam ödənilməsinin qarantı
olmaqla borc alanın kreditora verdiyi hüquqi cəhətcə rəsmiləşdirilmiş öhdəlik
forması xarakteri daşıyır.
Kreditləşmə prosesində diferensial münasibət prinsipindən də istifadə
edilir. Bu prinsip əvvəllər borcalanların yaxşı və pis işləməsindən asılı olaraq
tətbiq edilirdi. Yaxşı işləyən müştəri güzəştli qaydada kreditləşdirilir, pis işlə-
yənlərə isə kredit cəzaları tətbiq edilirdi.
Hal-hazırda kreditləşmə müştərinin kredit qabiliyyəti əsasında həyata
keçirilir. Bu prinsipə görə kredit ehtiyacı olan müştərilərə deyil, kreditqabi-
liyyətli müştərilərə verilir.
Kommersiya krediti zamanı kreditor kimi təsərrüfat subyektləri, yəni
müəssisə, firma, şirkətlər çıxış edir. Kreditin bu forması bir mal istehsalçısının
və yaxud malın topdan satışının digər müəssisəyə əmtəənin nisyə satışı zamanı
meydana gəlir. Deməli, kommersiya kreditinin əsasında satıcı müəssisənin
ə
mtəə dəyərinin ödənilməsi üzrə möhlət verməsi və müəyyən edilmiş müddət
keçdikdən sonra əmtəə dəyərini ödəmək öhdəliyi kimi alıcı müəssisənin veksel
verməsi durur. Bu səbəbdən kommersiya kreditinə veksel krediti də deyilir. Gö-
ründüyü kimi kommersiya kreditinin obyekti dəyərin əmtəə formasıdır, aləti isə
kommersiya vekselidir. O, əsasən qısamüddətli (1 ilə qədər) səciyyə daşıyır.