28
idarələri, xarici sərmayədarlar kimi 5 çeşid yatırımçı gəlir. Şirkətlər kapital ba-
zarına istiqraz və şirkətin səhmlərini satmaq üçün gəlirlər. Sərmayə bazar-
larında ilk və ya II əl kapital alqı-satqıları ola bilir. Ümumiyyətlə, şirkət
ortamüddətli kreditlərini bank və sığorta şirkətlərindən alırlar. Dövlət borcları
arasında orta və uzunmüddətli xəzinə istiqrazları (borcları) xüsusən önəmlidir.
Bunlar açıq bazarda satılır.
2) alətin tipi: borcа və ya kapitala görə, yəni istiqraz və səhm;
3) alətin müddəti: 1gündən-1 ilədək (qısamüddətli), 5-10 ilədək (orta-
müddətli) və daha uzunmüddətli alətlər;
4) mərkəzləşmə dərəcəsi: bəzi bazarlar regional, bəziləri ölkə əhəmiy-
yətlidir. Buraya ölkənin hər yerindən təklif və tələb gələ bilir;
5) I və II bazarlar. II Bazardakı əməliyyatların çoxu daha öncə bazara çı-
xarılan alətlərin investorlar tərəfindən alqı-satqısıdır, yeni fondlar saxlanması
deyildir. Bunlara II işləmlər deyilir. Səhm və istiqraz bazarlara çıxarılarkən,
bunlar ilk bazara gəlir və ilk satış orada aparılır. Bunları satın alanlar satmaq
istədikləri zaman II bazara gəlirlər.
Müddətindən asılı olaraq maliyyə bazarı pul bazarı və sərmayə bazarı ki-
mi iki yerə bölünür:
1) Pul bazarı qısa fond təklifləri ilə qısa müddətə olan fond tələblərinin
qarşılaşdığı bir bazardır. Ümumiyyətlə, qısamüddətli fondlar hüquqi və fiziki
şə
xslərin dövriyyə vasitələrinə olan ehtiyacları üçün tələb olunur.
2) Kapital bazarı uzunmüddətli fond təklifləri ilə uzun müddətə olan fond
tələblərinin qarşılaşdığı bir bazardır. Burada uzunmüddətli fondlar satılır və
alınır. Uzunmüddətli fondlar sonradan hüquqi şəxslərin amortizasiya ayırmaları
və mənfəətləri hesabınа ödənilir.
Maliyyə alətləri maliyyə bazarında alqı-satqı obyektidir. Başqa sözlə, pul
vəsaiti maliyyə alətləri vasitəsilə yığım sahiblərindən investora ötürülür. Maliyyə
qurumları isə bu prosesin vasitəçiləridir. Onlar pul sahiblərindən pulu cəlb edir və
layihəçiyə ötürür. Başqa sözlə desək, maliyyə qurumları maliyyə bazarının işti-
rakçılarıdır. Maliyyə bazarı əlavə pul vəsaitinə sahib olanlarla pula ehtiyacı olan-
lar arasında maliyyə alətləri vasitəsi və maliyyə qurumlarının iştirakı ilə əlaqə
yaradan orqanizmdir. Maliyyə alətlərinin alqı-satqısı zamanı bağlanan mü-
qavilənin xarakterinə görə maliyyə bazarını spot və forvard bazarına bölmək olar.
Spot bazarında maliyyə alətlərinin alqı-satqısı dərhal həyata keçirilir və ödənişlə
qiymətli kağızın sahibinin sərəncamına keçməsi eyni anda baş verir. Forvard
bazarı isə əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlə maliyyə alətlərinin müəyyən
müddətdən sonra alınıb-satılmasını nəzərdə tutur. Bu bazarın alətlərinə törəmə
qiymətli kağızda deyilir. Törəmə qiymətli kağızlara opsion, varrant və fyuçerslər
aiddir. Spot bazarında risk forvard bazarına nisbətən aşağıdır. Forvard bazarında
tərəflər birja kurslarının dəyişməsi, inflyasiya, faiz stavkalarında tərəddüdlər və s.
ilə bağlı olaraq maliyyə itkiləri ilə üzləşə bilərlər. Bu bazarda qiymətli kağızlar
spot bazarına nisbətən daha yüksək qiymətə satılır.
29
Maliyyə alətlərinin elementlərinə görə də maliyyə bazarını dövlət
qiymətli kağızları və korporativ qiymətli kağızlar bazarı kimi təsnifləşdirə
bilərik. Dövlətin maliyyə bazarında emitent kimi çıxış etməsi büdcə kəsirin
borclanma yolu ilə örtülməsi ilə bağlıdır. Korporativ maliyyə alətləri isə real
iqtisadiyyatın özəl qurumlarının maliyyə ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət
edir. Dövlət borc sənədlərinin maliyyə bazarında ağırlığının artması özəl
qurumların sərəncamlarına gələn maliyyə axınlarının məhdudlaşmasına gətirib
çıxarır. Bu tendensiya ölkə iqtisadiyyatında investisiyaların azalmasına, nəticə
etibarilə iqtisadi artım tempinin aşağı düşməsinə yol aşır (crowdinq təsiri).
Dolaylı maliyyə vəsaitləri şəraitində əmanətçilər öz vəsaitlərini müəyyən
müddət və faiz ödənilməsi şərti ilə maliyyə institutlarına verirlər. Sonradan
kreditə ehtiyacı olan şirkət və fərdlərin bu ehtiyacları maliyyə qurumları
tərəfindən təmin edilir. Göründüyü kimi, maliyyə bazarında borc verənlərlə
borc alanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri maliyyə sistemi tənzim edir.
Lakin bu zaman fondların axını göstərilən iqtisadi subyektlərin bilavasitə gö-
rüşməsi nəticəsində deyil, vasitəçi qurumların yardımı ilə baş verir. Təbii ki,
ə
gər maliyyə sistemi olmasa idi, borc vermək istəyənlərlə, borc almaq istə-
yənlər bir-birini tapmayacaq, nəticədə dolayı pul münasibətləri də qurul-
mayacaqdır. Birbaşa maliyyə vəsaitləri şəklində borc almaq istəyində olanlar
maliyyə bazarında doğrudan borc verənlərə qiymətli kağız sataraq fond təmin
edirlər. Bu durumda borc alan iqtisadi vahidlər borclarını gələcəkdə əldə
etdikləri gəlirlərdən ödəmək öhdəliyini öz üzərinə götürür.
Bu bazarlar axtarılan fondun müddətinə görə də adlandırılır. Ən çox bir
il olaraq tanınan qısamüddətli fondların alınıb-satıldığı bazarlara pul bazarları,
bir ildən yuxarı, yəni uzunmüddətli fondların axtarıldığı bazarlara isə sərmayə
bazarları adı verilir.
Qısa müddətli fond təklif və tələbinin bir araya gəldiyi bazarlara "pul ba-
zarları" (money markets) deyilir. Diqqət edilməsi lazım gələn ən önəmli nöqtə,
bu bazarın qısamüddətli fondlardan təşkil edilməsidir. Burada göstərilən
müddət, prinsipcə bir ildən yuxarı ola bilməz.
Pul bazarlarında fəaliyyət göstərən ən önəmli qurumlar-banklardır. Kom-
mersiya banklarının mənbələrini təşkil edən əmanətlər qısamüddətli olduğu
üçün bankların satdıqları fondlar da (kreditlər) qısamüddətli olmaqdadır. Pul
bazarı alətləri sırasına hökumətlərin ixrac etdiyi xəzinə bonoları dövlət
istiqrazları, özəl sektor qurumlarının ixrac etdiyi xəzinə bonoları, dövlət isti-
qrazları, özəl sektor qurumlarının ixrac etdiyi maliyyə fondları, bankların ixrac
etdiyi depozit sertifikatları, Repo anlaşmaları daxil edilə bilir.
Pul bazarında əldə edilən fondlar şirkətlərin maliyyələşdirilməsində
istifadə edilir. Bu bazarda şirkətlərin gerçəkləşdirilməsində istifadə edilən
alətlər isə ticari sənədlər və əmanətlərdir. Pul bazarında gerçəkləşdirilən əmə-
liyyatlarda müddət qısa, risk və faiz nisbətləri aşağıdır.