322
9.2. Beynə
lxalq bankların insitusiuonal xidmə
t vahidlə
ri
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müharibədən sonrakı dövrdə sürətli
inkişafına paralel olaraq beynəlxalq maliyyə xidmətlərinə tələb də önəmli
ölçüdə artmışdır. Beynəlxalq səviyyədə fəaliyyət göstərən bankların təklif
etdikləri əsas xidmətlərdən biri fərqli ölkələrdə yaşayan və ya səyahət edən
şə
xslər arasında fond transferini təmin etməkdir. Beynəlxalq bankların önəmli
funksiyalarından biri də vasitəçilik etmək, yəni əmanət toplamaq və kredit
verməkdir. Banklar daima minimum xərclə əmanət qəbuletmə və bu fondları
nisbətən aşağı risklə müştərilərinə kredit olaraq vermə yoluna üstünlük verir.
Beynəlxalq bankların verdiyi əhəmiyyətli xidmətlərdən biri də valyuta ti-
carəti və valyuta ilə əlaqədar əməliyyatlardır. Bankın beynəlxalq xidmətləri
təklif edərkən ilk atdığı addım, beynəlxalq əməliyyatları apara bilmək üçün
bankın mərkəz şöbəsində öz departamentini təşkil etməkdir. Xarici əməliy-
yatlar əhəmiyyətli həcmlərə çatana qədər, əməliyyatların çoxu bankın yerli ida-
rələri tərəfindən aparılır. Ancaq iş həcmi müəyyən bir rəqəmi aşdıqdan sonra
isə departamenti təşkil etmək və onu müəyyən bölmələrə ayırmaq lazımdır.
Beynəlxalq fəaliyyətləri genişləndirmək üçün faydalana biləcək müəyyən
qurumlar aşağıdakılardır:
1. Nümayə
ndə
liklə
r: bəzi banklar xarici ölkədə bir şöbə açmamışdan əv-
vəl nümayəndəlik açır. Nümayəndəlik ana bankın müştərilərinə yerli firmalar və
ölkə haqqında iqtisadi məlumat alır və bunları təhlil edərək müştərilərinə təqdim
edir. Ən əhəmiyyətlisi də müştərilərinin bankın xidmətlərinə ehtiyacın olub-ol-
madığı ilə əlaqədar tədqiqat aparır. Nümayəndəliklər əmanət qəbulu, kredit
vermə, səyahət çekləri və ya kredit məktubları vermək imkanına sahib deyildir.
2. Müxbir banklar: beynəlxalq fəaliyyətə istiqamətlənmiş bir çox bank,
xarici əməliyyatları apara bilmək məqsədilə müxbir hesablar şəbəkəsi təşkil et-
məyə üstünlük verir. Bir ölkə bankı xarici bir bank ilə öz ölkələrində bir-birilə-
rinin qarşılıqlı agentləri olaraq fəaliyyət göstərmək üçün müqavilə imzalaya bi-
lər. Bu banklar əmanət hesablarını bir-birinə nəql edə və qarşılıqlı olaraq işləri
bir-birinə həvalə edə bilərlər. Xarici ölkədə dürüst bir müxbir bank sözləşdiyi
bankın nümayəndəliyindən daha az bir xərclə maliyyə əməliyyatları həyata ke-
çirə bilər. Çünki nümayəndəlik üçün məcburi bəzi xərclər (investisiya və per-
sonal xərcləri kimi) olduğu halda, müxbir bank üçün belə bir problem yoxdur.
3. Şöbələr: xaricdə açılın şöbə müstəqil bir struktur bölməsidir. Şöbə bu
bankın bir bankçılıq qurumudur və buna görə də müstəqil bir qurum deyildir.
Bu səbəbə görə xarici şöbələrin aktiv və passivləri ilə apardıqları siyasət ana
banka aid olur. Xarici ölkələrdə açılan şöbələr üçün ikili hüquqi tənzimləmə
çərçivəsindədir. Ana bankın qeydiyyata aldığı ölkə və xarici şöbənin fəaliyyət
göstərdiyi ölkənin qanunvericisidir. Şöbə bankın açdığı kreditlər ana bankın
kapital həcmindən asılıdır. Əmanətlər isə şöbədən çox ana bankın təminatı
altındadır.
323
4. Filial və
ya asılı quruluş
lar: «asılı quruluşlar» termini xarici bir ölkə-
də olan və bütöv, ya da bir hissəsi ana banka aid olan xarici bir bankı ifadə edir.
Filial vəziyyətində olan bank sərmayəsinin 50%-dən çoxu ana bankın əlində
toplanır.
5. Bank konsorsiumları: Tərəf olaraq banklar konsorsiumda müəyyən
edilmiş sərmayə ilə iştirak edir və konsorsiumun idarə heyətində iştirak payı
nisbətində təmsil haqqına malik olurlar. Konsorsium hərəkəti 1960-cı illərdə
Avropada başlamışdır. Bu tip qrupun meydana gəlməsində üç faktor əhə-
miyyətli rol oynamışdır:
1. Amerikada xaricilərin ABŞ-ın maliyyə bazarlarında uzunmüddətli
fond təmininə məhdudiyyət qoyan «sərmayə nəzarət proqramı»dır;
2. Avropa bazarlarına ABŞ banklarının şöbələri tərəfindən ortamüddətli
kreditlərin açılması və bu kimi kreditə olan ehtiyacın Amerika banklarından
qarşılanmasıdır. ri şirkətlərin dəyişik ölkələrin pullarına olan tələb və bunun
qarşılanma ehtiyacı.
Konsorsiumun qarşılaşdığı ən əhəmiyyətli problemlərdən biri maliyyə
böhranı vəziyyətində vəsait tapmamasıdır
6. Off-Şor bankçılığı. 1950-ci illərdən etibarən sürətli bir genişləmə pro-
sesinə girən dünya iqtisdiyyatı ilə birlikdə Qərb və Şərq bloku ölkələri arasın-
dakı münasibətlər gərginləşdi. Bu illərdə Sovet Hökuməti ABŞ-ın milli pul
vahidi olan dolları Avropa pul bazarına aparmış və nəticədə Avrobazar mey-
dana gətirmişdi. Bu dəyişmələr nəticəsində də «Off-Şor» bankçılığı yaranmışdı.
Belə bankçılıq ölkə xaricində təmin edilən fondların yenə də ölkə xaricində
istifadə edilməsini qarşısına məqsəd qoyan bir bank növüdür.
«Off-Şor» banklarının göstərdikləri xidmətlər xarici pul vahidi ilə apa-
rılır. Xüsusilə «Off-Şor» bankçılığı açmaqda məqsəd vergilərdən yararlanmaq-
dır. Sabit bir ödəniş xaricində heç bir vergi və valyuta nəzarətinin olmadığı bir
qrup ölkələrdə, o cümlədən arasında Hollandiya antilləri, Tayman adalarını nü-
munə göstərə bilərik.
Hal-hazırda daha geniş yayılan ofşor banklarıdır. Onlarsız praktiki olaraq
heç bir TMB-nin əməliyyatları keçinə bilməz. Prinsipcə offşor bankların təşkili
məqsədləri offşor kompaniyalarla eynidir. Onlardan ən əsası vergiqoymanı
minimumlaşdırmaqdır.
Off-Şor bankların aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:
1. bankın qeydiyyata alındığı ölkənin rezidentləri ilə işləmək hüququ
yoxdur;
2. qeydiyyata alınmaq üçün ödənilən nizamnamə kapitalının tələb edilən
həcmi digər ölkələrə nisbətən çox aşağıdır;
3. bank praktiki olaraq vergilərdən azaddır;
4. ehtiyat saxlamaq və digər bank normativlərinə qoyulan tələblər bir
qayda olaraq offşor banklarında başqa ölkələrə nisbətən daha az ciddidir, ölkə
xaricində əməliyyatlara görə valyuta nəzarəti mövcud deyil.