34
gəlir faiz və ya dividend şəklindədir. Beynəlxalq maliyyə axınlarının iki məq-
sədi vardır:
1. bir tərəfdən fərdlərin, şirkətlərin və dövlət qurumlarının xarici
fondlardan yararlanması; digər tərəfdən də mövcud yığım imkanlarının ölkə
xaricində dəyərləndirmə arzu və istəyi;
2. bütün beynəlxalq əməliyyatların nəticəsində meydana gələn fond
axınları arasında bir xarici tarazlıq yaratmaq.
Beynəlxalq maliyyə bazarlarının strukturuna köklü şəkildə təsir edən
amillər: ümumi makroiqdisadi durum; faiz hədlərində və valyuta kurslarında
dalğalanma; pul və kapital bazarlarının işləməsini nizamlayan qaydaların tən-
zimləmə formaları; texnoloji durum; beynəlxalq iqtisadiyatın təməllərini müəy-
yən edən real sektorun vəziyyəti.
Beynəlxalq maliyyə bazarında əməliyyatların artım həcminə təsir göstə-
rən ən önəmli amil «maliyyə sərbəstləşmə» hadisəsinin meydana çıxmasıdır.
Beynəlxalq maliyyə bazarları çeşidli maliyyə aktivlərinin alınıb-satıldığı
bazarlardır. Bu maliyyə aktivləri dörd təməl üzərində qurulur: valyuta; avropul;
kredit alətləri və qiymətli kağızlar (istiqraz və səhmlər).
Qısamüddətli maliyyə alətlərinin əməliyyat gördüyü bazarlar – «beynəl-
xalq pul bazarları» adlandırılır və onun tərkibində «valyuta bazarları» və «av-
robazarlar» olmaqla iki bazar yer alır. Uzunmüddətli fond axınlarının yer aldığı
bazarlara isə «beynəlxalq kapital bazarları» deyilir və onun tərkibində
«beynəlxalq kredit bazarları» və «beynəlxalq istiqraz bazarları» və «beynəlxalq
səhm bazarlarından» ibarətdir.
Beynəlxalq maliyyə bazarlarında dövlətlər, bələdiyyələr, investisiya
bankları, mərkəzi bank və çoxçeşidli şirkətlər hədsiz fərqli fondları istifadə et-
mək üzrə maliyyə institutlarına müraciət edirlər. Maliyyə institutları kommer-
siya bankları, investisiya bankları, əmanət qurumları, sığorta şirkətləri və
pensiya fondları və çoxçeşidli invetisiya alətləri ilə əməliyyat həyata keçirir.
Beynəlxalq pul bazarları qısamüddətli beynəlxalq fond axınlarının yer al-
dığı bazarlardır. Günümüzdə iki təməl beynəlxalq pul bazarı mövcuddur: Val-
yuta bazarı və Avropul bazarı.
Beynəlxalq valyuta bazarlarında ən böyük beynəlxalq fond axınları
ticarəti həyata keçirilir. Günlük beynəlxalq valyuta ticarəti həcmi 2100 milyard
dollar miqdarındadır. Beynəlxalq valyuta bazarları çox sayda kommersiya
banklarının 24 saat boyunca fəaliyyət göstərdiyi bir bazardır. Bu vasitəçi
qurumlar telefon və elektronik xəbərləşmə vasitələrilə davamlı olaraq əməliy-
yat və bilgi alış-verişi ilə məşğul olurlar. Valyuta bazarının özəlliklərindən biri
bazarda iştirak edənlərin sayının çox olması, operativ məlumatalma və əmə-
liyyat xərclərinin çox aşağı dərəcədə olmasıdır.
Bazardakı vasitəçilər bazarın topdan satıcılar hissəsini təşkil edir və təklif
edilən qiymətləri kvota edər. Pərakəndəçilər isə dövlətlər, şirkətlər və fərdlərdir.
35
Valyuta bazarlarında çeşidli əməliyyatlar aparılır və hər əməliyyat üçün öz adı
ilə adlandırılan alt bazarlar vardır:
1. müddətsiz nağd (spot) bazarlarında əməliyyat bir gecəlik (overnight), 1
günlük və 2 günlükdür və alış-satış anında yerinə yetirilir;
2. müddətli (Forward) bazarda əməliyyatların alqı-satqısı məlum bir dəyər
və tarixdə olur. Müddət, ümumiyyətlə, 30 və ya 90 günlükdür;
3. Banklararası (interbank) valyuta bazarları sadəcə banklar arasındakı
ə
məliyyatlardan ibarətdir;
4. Gələcəkdəki sözləşmələr (futures) bazarında müddətli əməliyyatlar ya-
ranır;
5. Options – müəyyən bir müddət sonunda bəlli bir miqdarı razılaşdırılmış
bir qiymətdən alma ya da satma haqqı verməsidir. Bu tip sözləşmələrdə alma
və satma məcburiyyəti yoxdur, alma və ya satma imkanından istifadə etmə
haqqı vardır. Məqsəd gələcəkdəki qiymət dəyişikliklərinə qarşı qorunma və ya
bundan qazanc saxlamaqdır;
6. Valyuta bazarları sözləşmələri, bəlli miqdardakı iki pulun eyni anda bir-
birinə qarşı bir müddətdə satın alınıb başqa bir müddətdə satılmasına imkan
verir.
Valyuta bazarlarının məqsədi aşağıdakılardır: qısamüddətli pozisyon al-
ma (spekulyasiya), forward əməliyyatları, futures və opsionlar, valyuta swap
yoluyla investisiya fəaliyyətində ortaya çıxan valyuta risklərindən qorunma
(hedging) və coğrafi qiymət fərqlərindən faydalanmaq üzrə arbitraj.
Beynəlxalq pul bazarları strukturuna girən Avrodollar bazarları, ölkələr
arasında maliyyə fondlarının dəyişməsinə vasitəçilik etmə funksiyalarını həyata
keçirməyə malikdir. Avrodollar bazarının məqsədi maliyyə vasitəçisi olaraq
alıcı və satıcıları bir araya gətirməkdir. Avrodollar ABŞ-ın xaricində fəaliyyət
göstərən banklarda amerikan dolları ilə açılan dollar hesablı əmanət hesab-
larıdır.
Avrodolların 2 əsas özəlliyi vardır: Açılan hesablar qısamüddətlidir və
ABŞ xaricində banklarda olur. Bu banklara dollar qoyanlar Avropanın mərkəzi
bankları, avropalı və ya Avropa xaricindən olan firmalar, transnasional şirkətlər
və müxtəlif ölkələrin vətəndaşlarıdır.
Avrodollar bir ABŞ vətəndaşının Nyu-Yorkdakı bankından müəyyən bir
miqdar götürərək bunu Londondakı banka qısamüddətli olaraq yatırması ilə
yaradılır. ABŞ vətəndaşının bu şəkildə hesab açmasında başlıca məqsədi daha
çox gəlir qazanmaqdır. Bu əmanətləri qəbul edən banklara Avrobank, aparılan
ə
məliyyatlara isə avrodollar əməliyyatı və bu bazara Avrodollar bazarı (Av-
rodollar market) deyilir. Avrodollar əməliyyatı 5 miylon dollar və ya daha
yüksək miqdarlarda gerçəkləşdirilir. Bu bazarda aparılan əməliyyatın 80%-nə
qədərini ABŞ dolları təşkil edir. Lakin ABŞ dolları xaricində avro, ingilis
sterlinqi, sveçrə frankı kimi Avropa pulları da istifadə edilir.