397
2. qanunvericiliyin, təlimat və qaydaların tələblərinin pozulması, həmçi-
nin banka zərər vurulması faktları barədə daxili audit xidmətinə məlumat
vermək;
3. ayrı-ayrı əməliyyatların qanunvericiliyin, normativ aktların, daxili sə-
nədlərin və peşə etikası standartlarının tələblərinə uyğunluğu şübhə doğurduq-
da, daxili audit xidməti əməkdaşları ilə məsləhətləşmələr aparmaq;
4. «maraqlı tərəf» hesab edilə biləcəyi hallarda, bankın əməkdaşları
daxili audit xidmətini əvvəlcədən xəbərdar etmədən, müvafiq əməliyyatların
aparılmasında iştirak edə bilməzlər.
Bundan başqa Mərkəzi Bank tərəfindən kredit təşkilatlarından vaxtaşırı
olaraq daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti və keçirilmiş audit yoxlamalarının nə-
ticələrinə dair hesabatlar tələb edilə bilər.
Bankların audit funksiyası aşağıdakı minimum normalara uyğun
olmalıdır.
1) Auditor müstəqil olmalıdır:
1.1. bilavasitə bankın Müşahidə Şurası və Maliyyə-təftiş komissiyasına
hesabat verməlidir;
1.2. öz vəzifələrini icra etmək üçün lazımi səlahiyyətlərə malik olmalıdır
(sənədlərə və şöbələrə sərbəst icazəsi olmalıdır);
1.3. yüksək etika və peşə keyfiyyətlərinə malik olmalıdır;
1.4. yoxlanılan sahə funksiyasına aidiyyatı olmamalıdır;
1.5. audit proqramlarının həyata keçirilməsi qrafiki, yaxud miqyası
üzərində heç bir məhdudiyyət olmamalıdır.
2). Auditor səriştəli olmalıdır:
2.1. ali iqtisadi təhsilə, müvafiq peşə təcrübəsinə malik olmalı, habelə
peşə biliklərini daim artırmaq arzusunda olmalıdır;
2.2. bank əməliyyatlarına və audit keçirilməsinin beynəlxalq qaydalarına
bələd olmalıdır;
2.3. beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş uçot standartlarından xəbərdar
olmalıdır.
3) Audit proqramı:
3.1. bankın Maliyyə-təftiş komissiyası və Müşahidə Şurası tərəfindən
təsdiq edilməli və müntəzəm surətdə nəzərdən keçirilməlidir;
3.2. yazılı formada olmalı və auditin məqsədlərini əks etdirməlidir;
3.3. auditin məqsədlərinə nail olmaq üçün kifayət qədər geniş miqyasda
olmalıdır;
3.4. yoxlanılan hər bir sahə üzrə ətraflı iş proqramlarını nəzərdə tut-
malıdır;
3.5. hər bir proqramda zəruri audit işinin aydın və dəqiq təsviri olmalı,
habelə işin miqyasından asılı olaraq bankın ayrı-ayrı departamentlərində
konkret əməliyyatların yoxlanılması proseduraları göstərilməlidir. Proqramda
398
nəzərdə tutulan proseduralar, digər amillərlə yanaşı bank əməliyyatlarının həc-
mindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişdirilə bilər;
3.6. lazım gəldikdə proqramda balans hesablarının, xüsusilə kredit,
depozit və müxbir hesablarının təsdiqi nəzərdə tutulmalıdır;
3.7. audit yoxlamalarının keçirilməsi müddətləri, hər bir sahə ilə əlaqədar
riskdən asılı olmalıdır. Bank riskləri təhlil edilərkən auditor tərəfindən konkret
ə
məliyyatın, əlaqədar aktivlərin və passivlərin xarakteri, müvafiq siyasətin və
daxili nəzarət normalarının mövcudluğu, daxili nəzarət mexanizmlərinin
səmərəliliyi kimi amillərə xüsusi diqqət yetirilməlidir;
3.8. görülən işlər sənədləşdirilməlidir. Daxili audit barədə iş sənədlərində
audit işlərinin proqramı, yoxlamanın həcmini və aparılmış əməliyyatları təsvir
edən təhlillər və təqdim olunmuş rəylərin əsasları olmalıdır.
Daxili audit proqramı əsasən aşağıdakı məsələlərin həllinə yönəldilmə-
lidir:
1. Müşahidə Şurası və rəhbərlik tərəfindən müəyyən olunmuş siyasətə və
qaydalara əməl edilməsi, o cümlədən əməliyyatların aparılmasına müvafiq
icazələr alınmasının təsdiqi;
2. Qüvvədə olan qanunvericiliyə və normativ aktlara əməl edilməsi;
3. Bank sənədlərinin müfəssəlliyi, o cümlədən bütün əməliyyatların mü-
vafiq hesablarda uçotunun düzgün və vaxtında aparılması;
4. Bank aktivlərinin təhlükəsizliyi, maliyyə hesabatlarında onların
düzgün uçotu;
5. Gəlir və xərclərin dəqiq uçotunu, qanuniliyini və bankın siyasətinə
uyğunluğunu müəyyən etmək üçün onların ətraflı təhlili. Bura hesablamaların
və sənədlərin dəqiqliyini təmin etmək məqsədilə depozitlər və kreditlər üzrə
faizlər, vaxtında aparılmamış ödənişlər üçün cərimələr, xidmət haqqı və s. kimi
kompyuter hesablamalarının və sənədlərin seçmə yolu ilə yoxlanılması da
daxildir;
6. Müvafiq sənədləşmələrin aparılması və girova nəzarət, habelə akkre-
ditivlər və təminatlar kimi balansarxası maddələrin uçotunun aparılması;
7. Balansdan silinmiş kreditlərdən dəyən zərər barədə sənədlərin təhlili;
8. Əvvəldən axıradək hər bir əməliyyat üzrə dəqiq və lazımi qaydada təs-
diq edilmiş sənədlərin olması;
9. Kompyuter texnikasının, proqram təminatının təhlükəsizliyi və eti-
barlığı, habelə fövqəladə vəziyyətlər üçün planların tərtib edilməsi (məlumat-
ların təhlükəsizliyi, saxlanması və bərpası).
4) Auditor rəyi:
1. - audit başa çatdıqdan dərhal sonra tərtib edilməlidir;
2. - auditin məqsədlərini, miqyasını, nəticələri barədə hesabatı və prob-
lemlərin aşkara çıxarıldığı hər bir sahə üzrə ətraflı tövsiyələri əks etdirməlidir;
399
3. - tövsiyələrdə auditin nəticələrinin qısa xarakterik təsviri, tələb olunan
islah tədbirləri, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün məsul şəxlərin adı və on-
ların həyata keçirilməsi müddətləri göstərilməlidir;
4. - rəylər bilavasitə Müşahidə Şurasına və Maliyyə-təftiş komissiyasına,
rəylərin surətləri isə bankın darə Heyətinə və şöbə rəislərinə (rəyin yalnız mü-
vafiq bölmələri) təqdim edilməlidir;
5. - daxili auditin səmərəliliyi, daha çox tövsiyələrin yerinə yetirilməsini
təmin etmək məqsədilə, nəzarətin davam etdirilməsindən asılıdır. Müşahidə
Ş
urası nəzarəti yoxlamalar siyasətini formalaşdırmalıdır. Rəhbər heyət və daxili
auditor sonradan nəzarət qaydalarını müəyyən etməlidirlər.
5) Auditin keçirilməsi müddəti:
Auditin keçirilməsi müddəti, adətən auditin keçiriləcəyi hər bir sahə ilə
ə
laqədar risq dərəcəsindən asılıdır. Audit ildə azı bir dəfə keçirilməlidir.