Microsoft Word zahid -ders vesaiti docx

 

 

55

lardır; II bazar - kapital bazarlarına daha öncə çıxarılmış və hələ də tədavüldə 

olan qiymətli kağızların alınıb-satıldığı bazarlardır. 

2) bazarların təşkilati vəziyyətlərinə görə: 

təşkilatlandırılmış kapital  bazarı,  yəni qiymətli kağızların alqı və satqısı 

birjalarda  aparılır;  sərbəst  kapital  bazarı,  yəni  müəyyən  məkanı  olmayan 

bazarlardır. 

3)  ölkə  miqyasında  olub-olmamasına  görə:  ölkə  səviyyəsində  kapital 

bazarı; bölgə miqyaslı kapital bazarı. 

4) qiymətli kağız çeşidlərinə görə: özəl sektora aid aksiya və istiqrazların 

bazarı və dövlətə aid istiqraz və xəzinə bonolar bazarı.  

Kapital bazarının funksiyaları. 1. yığımların sənayə sektoruna axımını 

təmin edir; 2.  aksiyaların dəyərinə  uyğun olaraq şirkət menecmentinin  fəaliy-

yətinə qiymət vermək olur. 

Sərmayə bazarında fondlar qiymətli kağız müqabilində əldən-ələ dəyişdi-

rildiyinə görə, fond sahibləri bu sənədləri iki formada satın ala bilirlər:  ya ilk 

ixracdan,  ya  da  ikinci  əldən.  Məhz  bu  səbəbdən  kapital  bazarı  iki  kəsimdən 

ibarətdir: I bazar: yığım sahibləri istiqraz və aksiya kimi haqq təmsil edən sə-

nədləri  bilavasitə  ixrac  edən  qurumların  və  ya  bunları  ixraca  vasitəçilik  edən 

qurumlardan  ala  bildikləri  hallarda  I  bazardan  (primary  market)  söhbət  gedə 

bilər. I bazarda ən önəmlisi qiymətli kağızların ixracdan alınmasıdır. Arada bir 

vasitəçi  qurumun olması  bu  alışın  I bazarda  gerçəkləşməsinə maneçilik törət-

məz. II bazarda qiymətli kağızları ixracdan alanlar bunları pula çevirmək istə-

dikləri təqdirdə, sonsuz müddətli sənədlərdə (aksiyalarda) heç bir zaman, orta 

və  uzunmüddətli  sənədlərdə  (istiqrazlarda)  müddətindən  əvvəl,  bunları  ixrac 

edən qurumlara müraciət edə bilməzlər. 

II  bazar  bu  durumdakı  qiymətli  kağızların  pula  çevrilməsini  saxlayan 

bazardır və qiymətli kağızların likvidliyini artıraraq I bazara tələb yaradır, onun 

inkişafını  təmin  edir.  Bu  baxımdan,  kapital  bazarında  II  bazar  I  bazar  qədər 

önəmlidir.  nkişaf  etmiş  bazarlarda  II  bazarın  iş  həcmi  I  bazardan  dəfələrcə 

böyükdür. II bazarın ən yaxşı təşkilatlanmış bölümü qiymətli kağız birjasıdır. 

I bazar daha çox sərmayə bazarı düşüncəsi ilə, II bazar isə qiymətli kağız 

bazar düşüncəsi ilə çalışır. I bazarda uzunmüddətli fondların yığım sahibindən 

ş

irkətlərə transferi prosesi ortaya çıxır və I bazarda istiqraz və aksiya satışları 

sonuncuda şirkətin strukturuna yeni sərmayə daxil edir.  

 

1.5. Qiymətli kağiz bazarı 

 

Qiymətli  kağız  bazarında  tələb  faktoruna  təsir  edən  amillər  aşağıdakı-

lardır: ümumi pul miqdarı; xalqın yığım imkanları; yığım meyli; sosial sığorta 

fondları sığorta şirkətləri; pensiya fondları və sosial müdafıə fondu.  

Yuxarıdakı  amillər  inkişaf  etdikcə,  bazarda  qiymətli  kağızlara  tələb  də 

artır. Qiymətli kağız bazarındakı təklifə təsir edən amillər aşağıdakılardlr: yeni 

---

 

 

56

qurulan  səhmdar  şirkətlər;  mövcud  şirkətlərin  xalqa  açılması;  xalqa  açıq 

mövcud şirkətlərin ( PO) sərmayə artımı. 

Qiymətli  kağızlar  bazarının  bir  sıra  funksiyaları  vardır  ki,  onları  şərti 

olaraq iki qrupa bölmək olar: ümumi bazar funksiyaları (hər bir adi bazara xas 

olan) və xüsusi funksiyalar - bu funksiya onu digər bazarlardan fərqləndirir. 

Ümumi qiymətli kağızların bazar funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir: 

1.  Kommersiya  funksiyası  - bazarda  görülən  əməliyyatlardan  gəlir əldə 

etmək funksiyası; 

2.  Qiymət funksiyası; 

3.  nformasiya funksiyası - bazarın ticarət obyektləri və onun iştirakçıları 

haqqında  olan  bazar  məlumatlarının  bazar  iştirakçıları  üçün  hazırlanması  və 

çatdırılması; 

4.  Tənzimləyici funksiya bazarda ticarət və iştirak etmək üçün qayda-qa-

nunlar  yaradır,  iştirakçılar  arasında  mübahisələri  həll  edən  nəzarət  orqanlarını 

və yaxud da idarə orqanlarını təşkil edir. 

Qiymətli kağızlar bazarının xüsusi fünksiyalarına isə aşağıdakıları aid et-

mək olar: 

1.  Yenidən bölüşdürülmüş funksiya; 

2.  Qiymət və finans risklərinin sığortası funksiyası: 

Yenidən  bölüşdürülmüş  funksiyanın  özünü  şərti  olaraq  3  yerə  bölmək 

olar:  pul  vəsaitlərinin  bazar  fəaliyyəti  sahələri  və  sferaları  arasında  yeni 

bölüşdürülməsi,  əmanətlərin  qeyri-istehsal  formasından  istehsal  formasına 

çevrilməsi  və  dövlət  büdcəsi  kəsirinin  qeyri-informasiya  əsasında  maliyyələş-

dirilməsi, yəni tədavülə əlavə pul vəsaitlərinin buraxılmaması. 

Qiymət  və  maliyyə  risklərinin  sığorta  edilməsi  funksiyasının  meydana 

gəlməsi törəmə qiymətli kağızlar olan fyuçers və opsionların meydana gəlməsi 

nəticəsində mümkün olmuşdur. 

Qiymətli kağız bazarları quruluşlarındakı qanuni xüsusiyyətlər baxımın-

dan üç ana qrupa ayrılır: 

1)  Dövlət  qiymətli  kağız  bazarları.  Qanun  ilə  qurulan,  idarə  heyəti  və 

qaydaları rəsmi məqamlar tərəfindən müəyyən edilən bazarlardır; 

2) Özəl qiymətli kağız bazarları. Qiymətli kağız bazarlarının üzvləri tərə-

findən  qurulan,  mənfəət  məqsədi  olmayan  və  əsas  etibarı  ilə  əqidə  quruluşu 

statusunda olan bazarlardır. Anqlosakson ölkələrindəki qiymətli kağız bazarları 

buna nümunədir; 

3)  Qarışıq  xüsusiyyətə  malik  qiymətli  kağız  bazarları,  qismən  dövlət, 

qismən də özəl qiymətli kağız bazarlarının xüsusiyyətlərinə sahib bazarlardır. 

Fond birjasının təməli 1801-ci ildə qoyulmuş və binası isə 1802-ci ildə ti-

kilmişdir,  ancaq  birja  qanuni  fəaliyyətə  1875-ci  ildən  başlamışdır.  Azərbay-

canda fond birjası ilk dəfə 15 fevral 2001-ci il tarixdə fəaliyyətə başlamışdır. 

---