67
kağızlarla əməliyyatlar həmişə risklə bağlı olduğundan riskin əsas növlərinə
aşağıdakıları aid etmək olar:
• sistematik risk – makro səviyyədə risk;
• qeyri-sistematik risk – mikro və ya qiymətli kağızlarla bağlı bütün
növ risklərin ahəngi.
Sistematik risk ölkədə və dünyada baş verən ümumi iqtisadi və siyasi
vəziyyət, resursların qiymətinin artımı, maliyyə aktivlərinin ümumbazar qiy-
mətlərinin aşağı düşməsi ilə bağlı olan riskdir. Sistematik risk kateqoriyasına
aşağıdakılar aid edilir:
1. Valyuta riski valyuta kursunun dəyişməsi riski;
2. Faiz dərəcələrinin dəyişilmə riski;
3. Ümumbazar qiymətlərinin aşağı düşməsi və inflyasiya riski.
Faiz dərəcələrinin dəyişmə riski əsasən inflyasiya dövründə daha
aktualdır. Ümumi bazarda aşağıdüşmə riski qiymətli kağızlar bazarında dövr
edən qiymətli kağızların qiymətinin eyni vaxtda aşağı düşməsi ilə bağlı olur.
Bu risk əsasən aksiyalarla aparılan əməliyyatlarla bağlı olur. nflyasiya riski
pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə şərtləndirilir. Bu risk bütün dünyada mövcuddur.
Burada fərq yalnız onun müxtəlif ölkələrdə ayrı-ayrı səviyyələrdə olması ilə
bağlıdır. Qərbdə illik inflyasiya səviyyəsi 3% norma hesab edilir.
Qeyri-sistematik risk – konkret qiymətli kağız emitentinin maliyyə
vəziyyəti ilə bağlıdır. Qeyri-sistematik risk kateqoriyasına likvidlik, sahəvi,
kommersiya və maliyyə riskləri aid edilir.
Likvidlik riski – qiymətli kağızların bazardakı realizasiyası zamanı
gecikmələrlə bağlı olur. nvestor hər zaman əmin olmalıdır ki, o, öz qiymətli
kağızını sata bilər və öz kapitalını nağd pula çevirə bilər.
Sahəvi risk - iqtisadiyyatın sahələrindəki dəyişikliklərlə bağlı kommersi-
ya riski qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının konkret fəaliyyəti nəticəsində
gəlir əldə edilməsi və ya zərər olması ilə bağlı olur. Kommersiya riskinin əsas
faktorları aşağıdakılardır:
1) alıcılıq qabiliyyətinin səviyyəsi, emitentin maliyyə sabitliyi, idarəetmə
keyfiyyəti;
2) investorda kifayət qədər informasiyanın olması.
Maliyyə riski – qiymətli kağız emitentinin gəlirsizlik və iflasa uğramaqla
bağlı zərər riskidir. Ümumilikdə maliyyə riskinin iqtisadi və siyasi qeyri-
müəyyənliyi aşağıdakı kimi xarakterizə edilə bilər:
• kəmiyyət üzrə risk: aşağı, orta və yuxarı;
• ehtimal olunma üzrə risk – gəlirin bir hissəsinin itirilməsi üzrə;
• kritik risk – bu zaman gəlir tamamilə itirilir və xərclərin yerini dol-
durmaq zəruriyyəti yaranır;
• katastrofik risk – əmlakın tamamilə itirilməsi;
• obyektlər üzrə risk – sahibkarın, müəssisənin, bankın, sığorta şirkəti-
nin riski;
68
• fəaliyyət növü üzrə risk – istehsal, vasitəçi, ticarət, nəqliyyat, sığorta,
mühasibat və digər fəaliyyət növlərinin riskləri;
• iqtisadi mahiyyəti üzrə risk;
• xarakter üzrə risk – əməliyyatı inflyasiya, kredit, faiz, valyuta əməliy-
yatı riski bu və ya digər müəyyən əməliyyatların həyata keçirilməsi metodunun
düzgün seçilməsi ilə bağlıdır. Bu növ risklərə menecerlərin riskləri aid edilir.
nflyasiya riski inflyasiyanın dəqiq proqnozlaşdırma dərəcəsi və onun
maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsinə təsir etməsi ilə müəyyən edilir.
Kredit riskinə kreditin ödənilməməsi və faizlərin ödənilməməsi riski kimi
baxılır.
nvestisiya riski - korporativ qiymətli kağızlar bazarında investisiya riski
maliyyə riskinin müxtəlifliyi ilə bağlı olur. nvestisiya riskinin iki növü var:
diferensial və qeyri-diferensial risk. nvestisiya riskinin səviyyəsi siyasi, iq-
tisadi, sosial, ekoloji, kriminal vəziyyətdən asılı olur.
nvestisiya riskinin qiymə
tlə
ndirmə
metodu. Qiymətli kağızlar ba-
zarında investisiya riskinin qiymətləndirilməsi metodları müxtəlifdir. Eyni za-
manda müxtəlif qiymətli kağızların investisiya güvənliyini təhlil etmək və
investisiya riskini qiymətləndirmək üçün ümumi bir metod yoxdur (statistik
təhlil, faktor təhlili, ekspertlərin qiymətləndirilməsi metodu).
Statistik təhlildə riskin səviyyəsi iki kriteriya ilə ölçülür: Orta gözlənilən
ə
həmiyyətli (dispersiya) və tərəddüdlü (variasiya).
Dispersiya mümkün olan orta nəticəni ölçür, variasiya gözlənilən orta
ə
həmiyyətli faktiki orta həcmdən nə qədər uzaqlaşma həddini və dərəcəsini
göstərir.
G
2
=(x -y)
2
/n
Burada, G
2
– dispersiya; x – maliyyə resurslarına qoyuluş zamanı risk də-
rəcəsi; y – maliyyə riskinin orta gözlənilmə əhəmiyyəti; n- maliyyə resurslarına
qoyuluşların sayıdır.
Dispersiya maliyyə riskinin təkrarlanma, mütləq enib-qalxmasını tamamilə
xarakterizə edir, lakin nisbi enib-qalxma dərəcəsini variasiya əmsalı göstərir.
V= (r/ x) · 100
Burada, V – variasiya əmsalı; r – orta kvadratura əyilməsi; x – maliyyə
riskinin orta gözlənilmə mənasıdır.
Variasiya əmsalı 1-100% arasında dəyişir. 10%-ə qədər investisiyanın
maliyyə riskinin zəif enib-qalxması, 10-25%-ə qədər orta enib-qalxma, 25%-
dən artıq maliyyə riskinin ən yüksək həddi hesab edilir. Statistik metod hazırkı
dövrdə müəssisənin maliyyə riskinin qiymətləndirilməsi metodu hesab edilir.
Maliyyə riskinin qiymətləndirilməsində digər analitik metodlardan da
geniş istifadə edilir. Bunlar arasında ən geniş yayılanı maliyyə riskinin faktor
təhlilidir. Fəaliyyət aktivliyinin əmsalı, maliyyə sabitliyi və müflisləşmə
ehtimalının müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur.