111
Bankı valyuta bazarında dolları sataraq milli valyutanı qorumaq məqsədini qar-
ş
ıya qoymuşdu. Buna BVF-nin 4 mlrd. dollarlıq kreditinin birinci transı sərf
olundu. Amma “piramida” elə hündür idi ki, vəsait uzun müddətə yetmədi. Di-
gər tərəfdən Rusiyada milli valyutanın devalivasiyası ona görə baş verdi ki,
pulun artım artımı iqtisadiyyatın real sektorundakı artımı üstələyirdi.
qtisadiyyatda mənəvi risk investisiyanın artmasına səbəb olur, digər
tərəfdən də kredit və borc alanların məsuliyyətsiz davranışı artmağa başlayır.
Beləliklə, dünyada bir-birinin ardınca baş verən böhranlar aydın şəkildə
aşağıdakıları ortaya çıxardı:
1. Borc alan ölkənin və onun vətəndaşlarının maraqlarını nəzərə almayan
çətin iqtisadi problemlərin həlli üçün nəzərdə tutulan birtərəfli monetar
yanaşma uğurlu hesab oluna bilməz;
2. Hər bir ölkənin fərdi xüsusiyyətlərini, milli adət-ənənələrini, təbii
resurslarını, intellektual və elmi-texniki potensialının səviyyəsini nəzərə alma-
dan stabilləşdirmə və “balansının tənzimlənməsi” tipli problemləri həll etmək
mümkünsüzdür;
3. Kapital əməliyyatları üzərindən bütünlüklə dövlət nəzarətinin götürül-
məsi spekulyativ əməliyyatların aktivləşməsinə, korrupsiyanın artmasına gətirib
çıxarır. Bu isə təkcə həmin ölkədə yox, bütün dünyada maliyyə və iqtisadi
sabitliyin pozulmasına səbəb olur;
4. BVF-nin borcalan ölkələr qarşısında xüsusi şərtlər, müxtəlif iqtisadi və
siyası sanksiyalar tətbiq etmək imkani var, ancaq onun məsləhətləri bəzi hal-
larda və bu digər ölkə və onun vətəndaşlarına ziyan vurmasına baxmayaraq,
Fondun belə məsuliyyət mexanizmi yoxdur.
nkişaf etməkdə olan ölkələrdə valyuta və bank böhranlarının inkişafı və
formalaşması şəraitlərinin analizinin ümumi nəticəsi aşağıdakı mövqelərdə
cəmlənir:
1. nkişaf etməkdə olan ölkələrdə maliyyə bazarının məhdud həcmi buna
səbəb oldu ki, dövlət borclanmalarının həcmi özəl sektorda maliyyə imkanları-
nın ixtisarına gətirdi. Kommersiya bankları, öz növbəsində ölkə daxilində və-
saitin çatışmazlığı ilə əlaqəli beynəlxalq maliyyə bazarlarına üz tutmağa məc-
bur oldular;
2. Özəl sektor tərəfindən xarici borcun yığımı ümumi şəkildə milli iqtisadi
və maliyyə sisteminin davamlılığı üçün effektivdir, nəinki, hökumət tərəfindən
xarici borclanmanın monopoliyası. Hökumətin əsas borcalan qismində çıxış
etməsi vəziyyətində, vəsaitlər əsasən büdcə defisitlərinin maliyyələşməsinə
yönəldir və bu da xarici borcun ödənilməsi məsələsini daha da dərinləşdirir;
3. nkişaf edən bazarlarda böhran vəziyyətinin formalaşması adətən çoxlu
xarici və daxili amillərin kombinəedlmiş təsirinə əsaslanır. Böhranların əsas
xarici amillərinə hər bir ölkə üçün əsas ixrac bazarlarında konyunkturun qeyri –
qənaətbəxş dəyişməsi, inkişaf etmiş ölkələrdə faiz dərəcələrinin artımı aiddir:
112
Böhran hallarını qabaqlamağa xidmət edən aşağıdakı tövsiyələr ciddi
maraq doğurur:
1. Kommersiya bankları üzərində nəzarət sisteminin gücləndirilməsi
(lakin onların kəsirlərinin dövlət hesabına örtülməsi yox);
2. Maliyyə bazarları üzərində nəzarətin gücləndirilməsi;
3. Böyük həcmdə borc vasitələrindən istifadə edən təşkilatların (banklar,
investisiya və sığorta təşkilatları və s.) fəaliyyətində şəffaflığın (sürətli və
ə
lçatan informasiyanın) təmin olunması;
4. Kredit təsisatları ilə məşğul olan reytinq agentliklərinin fəaliyyətinin
yaxşılaşdırılması;
5. Bank və təşkilatlar üzərində korporativ idarəetmə sisteminin güc-
ləndirilməsi;
6. Sabit pul dövriyyəsi və real valyuta kursunun təmin olunması (bu
onların iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış hərəkətliliyini istisna etmir);
7. Qısamüddətli beynəlxalq maliyyə axınları üzərində güclü nəzarətin
təşkili.
BVF-nin müəyyənləşməsinə görə valyuta böhranı dəyişim kursuna
spekulyativ hücumlar zamanı devalvasiyaya yol açan və ya hökumətin valyu-
tanı müdafiə məqsədi ilə kifayət qədər xarici ehtiyatlardan istifadəsi zamanı baş
verir.
Valyuta böhranlarının aşağıdakı klassifikasiyası mövcuddur:
• Birinci tip – hər hansı ölkədə kursun sabitləşdirilməsi şəraitində pul küt-
ləsinin artımı ilə bağlıdır, hansı ki, daxili qiymətləri dünya qiymətlərinə nis-
bətdə artırır, bu isə ticarət balansını pozur və nəticədə sabit valyuta kursundan
imtina olunur.
• kinci tip - həddən artıq dövlət borcunun yığılması ilə əlaqədardır. Bu
müəyyən müddətdə investorların itməsinə yol açır, kapitalın “qaçışı” baş verir
və kurs kəskin enir.
• Üçüncü tip – özəl sektorun borcları ilə bağlıdır.
• Dördüncü tip- dövlət borcunun həddən artıq yığılması və bu borcun
büdcənin ödəmə qabiliyyətində olmaması bu isə sonda inflyasiya və deval-
vasiyaya yol açır.
Borc böhranı – elmi ədəbiyyatda borc böhranının birmənalı traktovkası
yoxdur. Bu elə bir vəziyyətdir ki, bu zaman borclu tərəf kredit qrafikinə uyğun
öz xarici borcunu ödəmək qabiliyyətində olmur. Bir çox ölkələr daxili investisi-
yalaşdırma zamanı daxili resursların çatışmadığına görə xarici borclanmaya
müraciət edir. Bu, əsasən dövlət büdcəsinin maliyyələşməsi, sosial-iqtisadi
islahatlar, artıq borc öhdəlikləri zamanı meydana gələn problemdir.
R. .Xasbulatov hesab edir ki, borc böhranının kəskinləşməsinin səbəblə-
rinə aşağıdakı amilləri aid etmək mümkündür:
1. Borclu ölkənin xarici borclanma sferasında düzgün seçilməmiş siyasəti
2. Xarici konyunkturanın kifayət qədər oynaması və ən əsası beynəlxalq