18
fəaliyyətdir. Kütləvi elan açıq elan formasında edilmiş təklifdir. (Mülki Məcəllə
992-1.8.)
Anderrayter - emitentlə bağlanılmış müqavilə əsasında qiymətli ka-
ğ
ızların yerləşdirilməsini həyata keçirən dilerdir. (2.1. Diler qaydaları)
Market meyker - ticarətin təşkilatçılarında və fond birjalarında ticarətə
buraxılmış qiymətli kağızların likvidliyinin artırılması öhdəliklərini üzərinə
götürmüş dilerdir. (2.4. Diler qaydaları).
Hüquqi şəxsin müəyyən qiymətli kağızlarının alış və satış qiymətlərini
elan edib, bu qiymətli kağızların elan edilmiş qiymətlər üzrə alınması və ya
satılmasını öhdəsinə götürməklə öz adından və öz hesabından qiymətli ka-
ğ
ızlarla alqı-satqı əqdlərinin bağlanılması diler fəaliyyəti hesab edilir.
Qiymətli kağızlar bazarında diler fəaliyyətini həyata keçirən peşəkar
iştirakçı diler adlanır. Brokerdən fərqli olaraq diler qiymətli kağızlar bazarında
hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən investisiya şirkətlərini təmsil edir. Əqdlərin
bağlanılmasını da müştərilərin hesabına deyil, öz hesabına yerinə yetirir.
Dilerin gəliri alqı-satqı qiymətləri arasındakı fərqdə olur. Bazarda operator ro-
lunda çıxış edən diler alqı-satqı qiymətlərini, alınan və satılan qiymətli kağız-
ların minimal və maksimal saylarını, həmçinin də elan edilən qiymətlərin nə
vaxta qədər qüvvədə qalacağını müəyyən edir.
Hal-hazırda Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarında diler lisenziyasına
malik 14 şirkət fəaliyyət göstərir.
Aktivlə
rin idarə
edilmə
si üzrə
fə
aliyyə
t. Aktivlərin idarə olunması
müştəriyə məxsus olub, peşəkar iştirakçının idarəçiliyinə verilmiş qiymətli
kağızlar və ya pul vəsaitləri ilə müştərinin mənafeyi üçün və ya onun göstərdiyi
üçüncü şəxsin mənafeyi üçün qiymətli kağızlar bazarında əməliyyatların
aparılması üzrə peşəkar fəaliyyətdir (Mülki Məcəllə 992-1.9.)
Hal-hazırda Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarında aktivlərin idarə
edilməsi üzrə fəaliyyəti üzrə - " nvest Az Asset Management" MMC" və
AzFinance Asset Management" MMC şirkətləri lisenziyalara malikdirlər.
Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində investisiya şirkətləri və investisiya
fondları yatırımçıların milyonlarla vəsaitini yığırlar. Onlar nisbətən rahat
investisiyalaşdırma, kapital artırılması hesab edilir. Şəxs pulunu bank hesab-
larından çıxarır və onu fond aksiyalarına qoyur.
Klirinq fə
aliyyə
ti. Klirinq fəaliyyəti qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə qar-
ş
ılıqlı öhdəliklərin müəyyən edilməsi (məlumatların toplanması, yoxlanması,
üzləşdirilməsi, mühasibat sənədlərinin hazırlanması), hesablaşmaların aparıl-
ması və öhdəliklərin qarşılıqlı icrasının təmin edilməsi üzrə peşəkar fəaliy-
yətdir. (Mülki Məcəllə 992-1.10).
Qiymətli kağızların göndərilməsi üzrə qarşılıqlı öhdəliklərin müəyyən
edilməsi (qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə məlumatın toplanması, yoxlanılması,
təshih edilməsi və onlar üzrə mühasibat sənədlərinin hazırlanması), bu öh-
19
dəliklərin hesaba alınması və qiymətli kağızlar üzrə hesablanma aparılması
klirinq fəaliyyəti hesab edilir.
Praktikada klirinq təşkilatları aşağıdakı kimi adlandırılır: hesabat palatası,
klirinq mərkəzi, hesabat mərkəzi və s. Ümumi planda hesablaşma-klirinq
təşkilatları ixtisaslaşdırılmış bank tipli təşkilatlardır ki, qiymətli kağızlar baza-
rının iştirakçılarına hesablaşma ilə bağlı xidmətlər göstərir. Onun aşağıdakı əsas
məqsədləri vardır:
•
bazar iştirakçılarına hesablaşma xidmətləri xərclərinin minimuma
endirilməsi;
•
haqq-hesab vaxtının qısaldılması;
•
hesablaşma zamanı yaranan bütün risklərin minimum səviyyəyə
endirilməsi.
Hesablaşma-klirinq təşkilatları, çox zaman kommersiya banklarının ol-
duğu hüquqi formada olur. Amma çox vaxt qapalı səhmdar cəmiyyət for-
masında olur ki, bu təşkilatlar da ölkənin Mərkəzi Bankının verdiyi lisenziya
ə
sasında fəaliyyət göstərir.
Hesablaşma-klirinq təşkilatları, kommersiya şirkətləri olub, gəlirlə
işləməlidir. Onun nizamnamə kapitalı üzvlərinin ödəmələri hesabına yaradılır.
Bu təşkilatın əsas gəlir mənbəyi aşağıdakı kimidir:
• sazişləri qeydiyyatdan keçirmə haqqı;
• məlumatların satılmasından əldə edilən gəlir;
• tədavüldəki pul vəsaitlərindən əldə edilən gəlir;
• öz hesablaşma texnologiyasının satışından daxilolmalar;
• digər gəlirlər.
Hesablaşma-klirinq təşkilatları törəmə qiymətli kağızlar olan fyuçers
müqavilələri və birja opsionlarının alqı-satqısında mərkəzi yer tutur.
Hesablaşma-klirinq təşkilatları ilə onun üzvləri, birjalar və digər təş-
kilatlar arasında qarşılıqlı münasibətlər müvafiq müqavilələr əsasında qurulur.
Hesablaşma-klirinq təşkilatlarının üzvləri əsasən iri banklar, iri maliyyə
ş
irkətləri, həmçinin də fond və fyuçers birjaları olur.
Hesablaşma-klirinq təşkilatlarının kredit və ya digər aktiv əməliyyatları
həyata keçirmək hüququ yoxdur. Hesablaşma-klirinq təşkilatları depozitari
xarakterli xidmətləri də həyata keçirir.
Depozitari fəaliyyəti. Depozitar fəaliyyəti qiymətli kağızların saxlan-
ması və onlara hüquqların, habelə öhdəliklərlə yüklənməsi faktlarının uçotu və
təsdiq edilməsi üzrə xidmətlərin göstərilməsi üzrə peşəkar fəaliyyətdir (Mülki
Məcəllə 992-1.11).
Azərbaycanda qüvvədə olan depozitar lisenziyasına 3 şirkət fəaliyyət
göstərir ("Bakı Fond Birjası" QSC; Korporeyt Trast Eycensi" MMC; "Milli
Depozit Mərkəzi" QSC).
Qiymətli kağızların və ya onların sertifikatlarının saxlanılması, yaxud
uçotu və qiymətli kağızlara olan hüquqların keçməsi üzrə xidmətlər göstə-