7
I Fə sil
Bankın yaranması və təş kilinin nə zə ri-metodoloji ə sasları
1.1.Bank anlayış ı, onun təş kilinin nə zə ri ə sasları
Banklar xüsusi bir qurumdur və iqtisadiyyatın inkişafında özünəməxsus yeri
var. Bankların yaranması və inkişafı da dünya mədəniyyəti və cəmiyyətin inkişafı ilə
bərabər getmişdir.Cəmiyyətin inkişafı tarixində isbata ehtiyacı olmayan bir həqiqət
də bankların inkişaf səviyyəsi ilə bütövlükdə sosial-iqtisadi inkişafın düz
mütənasibliyindən ibarətdir. Hansı məmləkətdə bankların yüksək səviyyəsi müşahidə
olunursa, orada sürətli iqtisadi inkişaf, yüksək mədəniyyət var.
Bankların yaranma tarixi ayrı–ayrı iqtisadçılar tərəfindən müxtəlif cür
qiymətləndirilir. Bu diskussiyanın dərinliyinə getmədən göstərmək lazımdır ki, bank
italyanca “banco” sözündən götürülmüş, hərfi mənada masa deməkdir. Hətta bu
sözün mahiyyətinə uyğun olaraq qədim Yunanıstanda bankirlərə trapezidlər (trapeza
-stol,masa deməkdir), qədim Romada mensarlar (mensa -stol deməkdir)
deyirdilər. qtisadiyyat inkişaf etdikcə ticarətə, alqı-satqıya daha çox ehtiyac yaranırdı.
Bununla əlaqədar olaraq malların alınıb-satılması üçün qızıldan istifadə olunmağa
başlanmışdır. Amma istehsal elə səviyyəyə çatırdı ki, artıq malların qızıl örtüyünü
daşımaq çətinləşirdi, həm də böyük xərc tələb edirdi. Buna görə qızıl ustaları
meydana gəldi, onlar xüsusi yerlər, zirzəmilər hazırlayaraq qızılları saxlamaq üçün
qəbul etməyə başladılar. Tacirlər müəyyən müddət üçün xidmət haqqı ödəyərək
qızıllarını onlarda saxlayırdılar. Onlar isə təbii ki, bu qızılların qəbulu haqqında əks
tərəfə qəbz verirdilər. Tezliklə mallar bu qəbzlərlə alınıb-satılmağa başlandı. Qızıl
ustaları burada 100% -li ehtiyatala çalışırdılar, yəni saxlancda nə qədər qızıl var idisə,
bir o qəsər də qəbz verirdilər. Sonralar kağız pullar buraxılaraq ehtiyat azaldıldı.
Bank sözü də stol arxasında oturaraq pulların dəyişdirilməsi və ya saxlamaq üçün
alınması prosesi ilə əlaqədar yaranmışdır.Sonralar banklar pulların saxlanması və
hesablaşmalarla yanaşı, kredit də verməyə başladılar. Babilistanda bizim eradan əvvəl
bank işini qiba və Turaşanın tacirləri, qədim Yunanıstanda isə tacir –trapezidlərlə
yanaşı kilsə xidmətçiləri də yerinə yetirirdilər. XII –XIV əsrlərdə Lombarda və
Venesiyanın bankirləri xeyli məşhurlaşmışdılar.
8
Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, ilk banklar manufaktura dövründə yaranmışdır.
Lakin digərləri tərəfindən bu fikir inkar olunur və bankların yaranma tarixinin daha
ə
vvəlki dövrlərə təsadüf edildiyi sübut olunur. Tarixçilərin fikrincə, hələ bizim
eramızdan 2300 il əvvəl həm də kredit verən ticarət şirkətləri olmuşdur.Bizim eradan
ə
vvəl VI əsrdə qədim Babilistanda, IV əsrdə Yunanıstanda əmanət alıb suda verən
təşkilatlar var idi. Amma bunlar əsl bank deyildi. Əsl maliyyə -kredit institutu kimi
bank 1407-ci ildə
taliyanın Genuya şəhərində (Banka di San Corco)
yaradılmışdır.Amma bütün bunlarla yanaşı normal bank sisteminin yaranması XVII
ə
srə təsadüf edir. ngiltərədə ilk dəfə XVII əsrin sonunda banklar əsasən ticarət –
sənaye sahələrinin kreditləşdirilməsi ilə məşğul olurdular. Dövlətdən banknot
buraxmaq hüququnu alan ilk səhmdar bank (Bank of English) 1964-ci ildə
ngiltərədə təsis edilmişdir.
Beləliklə, banklar iqtisadiyyatın pul və kredit ehtiyacını ödəyən qurumlardır və
iqtisadiyyatın dinamik və səmərəli inkişafında böyük rola malikdirlər. Bank – fiziki
və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərini depozitə cəlb etmək, həmin vəsaiti müddətlilik və
faizlə geri qaytarmaq şərti ilə öz adından və öz hesabına yerləşdirmək, fiziki və
hüquqi şəxslərin hesablarını açmaq və əməliyyatlarının məcmusunu həyata keçirmək
üçün müstəsna hüquqa malik kredit təşkilatıdır.
Bank xüsusi müəssisə kimi əmtəə istehsal edir, lakin onun istehsal etdiyi əmtəə
maddi istehsal sahəsinin mallarından fərqlənir. Bank sadə əmtəə istehsalı ilə məşğul
deyil. O, xüsusi növ olan ödəmə vəsaiti – pul istehsal edir. Banklar pul vəsaitlərinin
toplanılması, kreditin verilməsi, pulla hesablaşmaların həyata keçirilməsi, dövriyyə
üçün kredit vəsaitlərinin emissiyası, müxtəlif qiymətli kağızların buraxılması və s.
funksiyalarını yerinə yetirən xüsusi iqtisadi institiutlardır. Kredit idarələri sistemində
ə
sas yer müəssisə və təşkilatların kreditləşməsi qaydalarını müəyyən edən banklara
məxsusdur. Artıq məlumdur ki, iqtisadiyyatın maliyyə vəsaitlərinin çatışmazlığını
hiss edən bütün subyektlərə kreditləri məhz banklar verir. Banklar kredit
ə
məliyyatları həyata keçirmək üçün təkcə özünəməxsus kapitaldan deyil, eyni
zamanda, cəlb edilmiş vəsaitlərdən də istifadə edir.
9
Bank- xüsusi icazəyə malik bir və ya bir neçə törəmə bankı olan, fəaliyyəti baş
ofisin qurumunun yerləşdiyi ölkənin bank idarəetmə institutları və təşkilatı tərəfindən
tənzimlənən və nəzarət olunan müstəqil maliyyə qurumudur.Bank Nizamnamə
kapitalında səsvermə hüququ verən, səhmlərin əlli faizi təsisçi banka və ya bank
holdinq şirkətinə məxsus olan törəmə bank kimi fəaliyyətə başlaması onunla təsisçi
bank və ya bank holdinq şirkəti arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən həyata
keçirilir. Təsisçi banka və ya bank holdinq şirkətinə törəmə bankın qəbul etdiyi
qərarlarının qanuna uyğunluğuna və icra edilməsinə dair xüsusi təsir göstərmək
səlahiyyətləri verilir.
Bankın filialı-hüquqi şəxs olmayan bankın olduğu yerdən kənarda yerləşən,
öhdəlikləri üçün bankın özünün məsuliyyət daşıdığı, banka icazə verilmiş bank
fəaliyyətinin hamısının və ya bir hissəsini həyata keçirə bilən bankın ayrıca
bölməsidir.Xarici bankın filialı - Azərbaycan Respublikasında Mərkəzi Bankın
lisenziyası ilə ona icazə verilmiş bank əməliyyatlarını həyata keçirmək hüququ olan
xarici bankın ayrıca bölməsidir.
Bank holdinq şirkəti - bank lisenziyasına malik bir və ya bir neçə törəmə bankı
olan və fəaliyyəti Mərkəzi Banklar tərəfindən tənzimlənən şirkətdir.
Bankın şöbəsi-hüquqi şəxs olmayan, bankın olduğu yerdən kənarda yerləşən,
öhdəlikləri üçün bankın özünün məsuliyyət daşıdığı, onun respublika ərazisində
depozitlər cəlb edən və ya köçürmə, hesablaşma-kassa əməliyyatları aparan ayrıca
bölməsidir.
Bankın nümayəndəliyi-hüquqi şəxs olmayan, bankın olduğu yerdən kənarda
yerləşən, bank fəaliyyəti ilə məşğul olmağa hüququ olmayan, yalnız onun
mənafelərini təmsil və müdafiə edə bankın ayrıca bölməsidir.
Bank olmayan kredit təşkilatı-öz vəsaiti və ya cəlb edilmiş vəsait hesabına
(depozitlər istisna olmaqla) yalnız pul formasında kreditlər verməklə məşğul olan
hüquqi şəxsdir. Bank müəyyən edilmiş qaydada xüsusi icazə ilə verilən, fiziki və
hüquqi şəxslərdən depozitlərdən və ya digər qaytarılan vəsaitlər cəlb etmək, öz
adından və öz hesabına kreditlər vermək ilə bağlı fəaliyyəti, habelə müştərilərin
tapşırığı ilə müxtəlif pul köçürmə və hesablaşma xəzinə əməliyyatlarını məcmu
Dostları ilə paylaş: |