Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

313

 

edilmişdir. Lakin həmin tədqiqatlarda çatışmayan cəhətlər, fikri-

mizcə, onların sahə  tədqiqatlarına uyğun aparılmamasıdır.  Əslin-

də, onlardan bunu gözləmək də düzgün olmazdı, çünki qeyd olun-

muş  tədqiqatlar ayrı-ayrı kateqoriyaların araşdırılmasına həsr 

olunmuşdur. Sahə  tədqiqataları isə dilin müxtəlif səviyyəli va-

hidlərinin müəyyən invariant mənanı ifadə etməsi yönümündən 

aparılan araşdırmalar olub sistemli xarakter daşıyır” (səh.218). 

Müəllif haqlıdır. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, sintaktik 

temporallıq məsələləri qədim türk abidələrinin dili kontekstində 

təhlilə  cəlb olunmayıb. Bu mənada sintaktik temporallığın ifadə 

vasitələrinin “Kitab”ın dili üzrə araşdırılması  təkcə qorqudşünas-

lıq yox, ümumən türkologiya baxımından  əhəmiyyətli ola bilər. 

Konkret desək, bir sıra qaranlıq məsələlərə işıq salınar, qədim türk 

dilindəki sintaktik temporallığın ifadə imkanlarının rəngarəngliyi 

və  zənginliyi aşkarlanmış olar. Bu baxımdan “Kitab”ın dilindəki 

sintaktik temporallığın ifadə vasitələrinin hər birinin ayrılıqda 

araşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edirik. 

 

ZAMAN ANLAYIŞI İSMİ BİRLƏŞMƏLƏR 

MÜSTƏVİSİNDƏ 

 

“Kitab”ın dilində hər üç zamanın (keçmiş, indiki və gələcək) 

I növ təyini söz birləşmələri ilə ifadəsinə rast gəlinir: ol gün, ol 

zəman, bir gecə... (keçmiş zaman); bu gün, bu məhəl... (indiki 

zaman);  yarınkı gün (gələcək zaman); 

“Kitab”ın dilində II növ təyini söz birləşmələri ilə keçmiş 

(oğuz zəmanı...) və gələcək (ekindü vəqti...), eləcə də ümumi (ay-

na güni...) zaman mənalarının ifadəsinə  təsadüf olunur; “Kitab”-

dakı frazeoloji vahidlərin bir qismi III növ təyini söz birləşməsi 

modelindədir, eyni zamanda bu tip birləşmələrlə keçmiş zaman 

mənasının ifadəsi müşahidə olunur; “Kitab”ın dilində miqdar, hü-

dud,  davamlılıq və s. kimi  zaman mənalarının daha çox I növ tə-

yini söz birləşməsi modelində təzahürü özünü göstərir... Məhz bu 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

314

 

cür detallara görə təyini söz birləşmələrinin hər birinin səciyyəvi 

cəhətlərini ayrılıqda nəzərdən keçirmək lazım gəlir. 

 

Zaman anlayışının I növ təyini 

söz birləşmələri ilə ifadəsi 

“Kitab”ın dilində analitik yolla əmələ gələn (yanaşma əlaqəsi 

əsasında yaranan, birinci tərəfi asılı, ikinci tərəfi əsas sözdən iba-

rət olan) I növ təyini söz birləşmələri zənginliyi ilə diqqəti cəlb 

edir. Heç şübhəsiz ki, bu sistemdə zaman anlayışını ifadə edən bir-

ləşmələr, onların yaratdığı çeşidli variantlar  da xüsusi çəkiyə ma-

likdir. Bu tip birləşmələrin səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləş-

dirmək olar: 

 

a)

 

keçmiş zaman mənası ifadə edənlər: 

 

–  əsas tərəfi zaman məzmunlu gün, zəman (zaman), vəqt 

(vaxt), məhəl, dəm, gecə isimlərindən,  asılı tərəfi isə “ol” (o) işarə 

əvəzliyindən ibarət olanlar:  

ol gün (o gün). “Ol gün baqa-baqa Qazan oğlı Uruzıη  eşqi 

gəldi” (D-132). “Kitab”ın dilində keçmiş zaman mənasını ifadə 

edən “ol gün” birləşməsi təkcə intensivliyinə  deyil, həm də melo-

diyalılıq yaratmasına, poetik mənanı gücləndirməsinə görə digər 

birləşmələrdən xüsusilə  fərqlənir. Burada çoxsaylı parçalardan 

yalnız birini təqdim etməklə kifayətlənirik: 

 

“Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi. 

Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi. 

Ol gün bir qiyamət savaş oldı... 

Qiyamətin bir güni ol gün oldı...” (D-63) 

Bu parçadakı “ol gün” birləşməsi ilə bağlı qısaca olaraq bun-

ları söyləmək olar: sintaktik bütövdə “ol gün” birləşməsinin tək-

rarlanması ilə anafora yaradılıb ki, bu da bir tərəfdən, ahəngdarlıq 

yaradırsa, digər tərəfdən, poetik mənanı qüvvətləndirir; semantik 

dinamika sonuncu cümlədəki “ol gün” birləşməsi ilə tamamlanır; 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

315

 

sonuncu cümlədə temporallığa xidmət etməyən dil vahidi yoxdur. 

Belə ki, III növ təyini söz birləşməsi modelində olan “qiyamətin 

bir güni” temporal frazeoloji vahid kimi keçmiş zamanı ifadə edir-

sə, “ol gün” birləşməsi də həmin vəzifəni yerinə yetirən  sintaktik 

temporallıq vasitəsidir. “Oldı” sözündəki -dı isə,  bəlli oldığı kimi, 

şühudi keçmiş zamanı ifadə edən morfoloji temporallıq vasitəsi-

dir. Bu isə hər üç temporallıq vasitəsinin keçmiş zaman mənasını 

ifadə etmə xətdində birləşdiyini, həm də bir cümlə daxilində təza-

hürünü açıq-aydın şəkildə göstərir. Bütün bunlar belə bir fikri də 

reallaşdırır: doyüş səhnəsi təsvir olunan həmin parçada “ağır, şid-

dətli döyüş” mənası “ol gün” birləşməsinin təkrarlanması, xüsusən 

də temporal cümlə (Qiyamətin bir güni ol gün oldı) kontekstində 

canlandırılıb; 

ol zəman (zaman). “Ol zəmanda bir oğlan baş kəsməsə, qan 

dökməsə, ad qomazlardı” (D-70); “Ol zəmanda oğul ata sözin iki 

eləməzdi” (D-131); 

ol vəqt (o vaxt). “Üç ayda varmazsam, öldügimi ol vəqt 

bilsün!” (D-144); 

ol məhəl ( o məhəl, o zaman).  “Ol məhəldə gəldi” (D-220); 

ol dəm (o dəm, o zaman). “Məgər ol dəm Bayındır xan 

bəglər ilə seyrana yetmişlərdi” (D-216); 

ol gecə (o gecə). “Məgər xanım ol gecə Qalın Oğuzıη dövlə-

ti, Bayındır xanıη göygüsi, Ulaş oğlı Salur Qazan qara qayğılı va-

qeə gördi...” (D-42); “Məgər ol gecə  Yegnək düş gördi” (D-206). 

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ol gün, ol zəman, ol vəqt, ol mə-

həl, ol dəm və ol gecə birləşmələri bir məfhum ifadə etdiyi, bir 

sintaktik suala cavab verdiyi üçün cümlənin mürəkəb zaman zərf-

liyi vəzifəsində çıxış edir. Bu birləşmələrin keçmiş zaman məna-

sını ifadə etməsi isə birinci tərəfdə  işlənmiş uzaqda olanı  işarə 

edən “ol” əvəzliyi ilə bağlıdır. Çünki həmin tip birləşmələrin bi-

rinci tərəfində yaxında olanı  işarə edən “bu” işarə  əvəzliyi işlən-

dikdə keçmiş deyil, məhz indiki zaman mənası ifadə oluinur. “Bu 

gün” birləşməsinin “indi” mənasında çıxış edə bilməsi də dedik-

---