Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

316

 

lərimizi təsdiqləyir: “Oğul, dan-dansux bu gün Oğuzda nə gör-

düη?” (D-80).  

– əsas tərəfi  zaman məzmunlu “gün”, “zəman (zaman)” və 

“gecə” sözlərindən, asılı tərəfi “bir” sayından ibarət olanlar: 

bir gün. “Bir gün  Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən 

turmışdı” (D-10); 

bir zəman (zaman). “Dönə-dönə bir zəman yaxşı savaş elədi 

(D-148); 

bir gecə. “Bir gecə döşəgində qatı-qatı iηlədi” (D-242).  

“Kitab”ın dilində ikinci tərəfi -kən şəkilçili feli bağlama ilə 

ifadə olunan feli birləşmələrdə “bir gecə” birləşməsinin birinci 

tərəf kimi işlənməsi də müşahidə olunur: “Bir gecə yeyüb 

oturarkən şahinçibaşına aydır...” (D-272); 

–  əsas tərəfi zaman məzmunlu “dəm” ismi, asılı  tərəfi “hə-

man” əvəzliyi ilə ifadə olunanlar:  

həman dəm (həmin an). “...həman dəm günbəd yarıldı, yedi 

yerdən qapu açıldı” (D-229); 

–əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı tərəfi düzəlt-

mə sifətlə ifadə olunanlar: 

ötəki gün (o biri gün). “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan 

keçdi” (D-47); 

–əsas tərəfi zaman məzmunlu “vəqt” (vaxt) və “dəm” isimlə-

ri, asılı  tərəfi keçmiş zaman məzmunlu feli sifət və feli sifət tər-

kibləri ilə ifadə olunanlar: 

tutsaq oldığı  vəqt (dustaq olan vaxt). “Məgər  xanım, Qa-

zılıq qoca tutsaq oldığı  vəqt bir oğlancığı vardı, bir yaşında idi” 

(D-204);  

evin yağmalatdığıη dəm (evini talan etdirdiyin vaxt). “Evin 

yağmalatdığıη dəm Taş Oğuz belə bulınmadı...” (D-292); 

qarvaşduğı  dəm (çarpışarkən). “Qara polad uz qılıcım yoq 

kim, qarvaşduğı dəm eki biçəydim” (D-184); 

– əsas tərəfi “yazın” (yazda), “güzin” (payızda) zərfləri, asılı 

tərəfi “bir” sayı ilə ifadə olunanlar: 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

317

 

bir yazın (bir yazda), bir güzin (bir payızda). “Bir yazın, bir 

güzin buğayla buğrayı savaşdırarlardı” (D-15); 

 

 

b) indiki zamanı ifadə edənlər 

 

 –  əsas tərəfi gün, məhəl və  s.  kimi  isimlərdən, asılı  tərəfi 

“bu” işarə əvəzliyindən ibarət olanlar: 

bu gün. “Oğul, dan-dansux bu gün Oğuzda nə gördüη?” (D-

80); “Bədəvi atım saqlardım bu gün içün” (D-129); 

bu məhəl (bu zaman). “Bu məhəldə  bəglər Beyrəgi gətür-

dilər” (D-118); 

 

 

c) gələcək zamanı ifadə edənlər 

 

–  əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı  tərəfi “bir” 

sayından ibarət olanlar: 

bir gün. “Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdumda kim-

sə qalmıya” (D-68). Burada “bir gün” birləşməsinin gələcək za-

man mənası ifadə etməsi birbaşa cümlənin  xəbərindəki qramma-

tik zaman forması ilə bağlıdır. Yəni cümlənin xəbəri hansı  morfo-

loji zaman formasındadırsa, “bir gün” birləşməsinin semantik yü-

kü də məhz onu konkretləşdirməyə xidmət edir. Yuxarıdakı cüm-

lədə mürəkkəb zaman zərfliyi vəzifəsində işlənmiş “bir gün” bir-

ləşməsi də “qalmıya” (qalmayacaq) xəbərində ifadə olunmuş gələ-

cək zaman mənasını konkretləşdirir;  

– əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı tərəfi gələcək 

zaman məzmunlu düzəltmə sifətlə ifadə olunanlar: 

yarınkı gün (sabahkı gün). “Yarınkı gün zəman dönib, bən 

ölıb sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (D-125).  

 

 

 

 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

318

 

 

ç) miqdar, hüdud, davamlılıq və s. kimi zaman mənaları 

ifadə edənlər 

 

– əsas tərəfi zaman məzmunlu saət (saat), gün, gecə, ay, yil 

(il)  ismləri, asılı tərəfi bir, iki, yedi (yeddi), qırq (qırx) sayları ilə 

ifadə olunanlar: 

bir saət (saat). “Bir saətdə kafərə üç kərrə at dəpdi” (D-148); 

üç gün. “Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263);  

bir ay. “Bir ay baqsun...” (D-144). Bu birləşmə  işlənmiş 

mətndə “iki ay”, “üç ay” birləşmələri də müşahidə olunur: “Bir 

ayda varmazsam, iki ay baqsun!”; “İki ayda varmazsam, üç ay 

baqsun!”; 

bir yil (il). “Qız, sən maηa bir yil baqğıl!” (D-261). “Bir yil” 

birləşməsi işlənmiş parçada “iki yil”, “üç yil” birləşmələrinə  də 

rast gəlinir: “Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl!”; “İki yildə gəl-

məzsəm, üç yil baqğıl”... 

Nümunələrdəki I növ təyini söz birləşmələri (“üç gün, bir 

ay...) zaman miqdarı bildirən miqdar zərflikləridir. “Kitab”ın di-

lində bu tip birləşmələrin mürəkkəb formalarına da təsadüf olunur: 

“say + say + isim” modelində olan birləşmələr:  on altı yil. 

“Qazılıq qoca təmam on altı yil hasarda tutsaq oldı” (D-203); yüz 

qırq yil (yüz qırx il). “Dəli Domrul yüz qırq yil dəxi yoldaşıyla 

yaş yaşadı” (D-169)...; 

“say + isim + say + isim” modelində olan birləşmələr: qırq 

gün qırq gecə. “Qırq gün qırq gecə toy-dügün eylədilər” (D-121);  

yedi gün, yedi gecə. “Yedi gün, yedi gecə yemə-içmə oldı” 

(D-65). Q.Kazımov bu tip birləşmələrin cümlədə zaman zərfliyi 

vəzifəsində çıxış etdiyini göstərir. Müəllifə görə, “İki yüz il yaşadı 

ləzzət içində loğman” (B.Vahabzadə) cümləsindəki “iki yüz il” 

birləşməsi zaman zərfliyi vəzifəsindədir

1

. Fikrimizcə, bu tip bir-

ləşmələr zaman deyil, zaman miqdarı ifadə edən miqdar zərfliklə-

                                                            

1

 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.140. 

---