“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
319
ridir. Ən azı ona görə ki, həmin birləşmələr nə zaman? nə vaxt?
haçan? və s. kimi suallara yox, nə qədər? sualına cavab verir.
Maraqlıdır ki, müəllif bu cür birləşmələri həm də miqdar, ölçü,
dərəcə zərfliyi başlığı altında təqdim edir: O ki dünyada səksən üç
il ömür sürmüşdü (İ.Əfəndiyev)
1
. Yuxarıda təqdim etdiyimiz üç
gün, bir ay, yedi gün yedi gecə və s. kimi birləşmələr də məhz
zaman miqdarı ifadə edən miqdar zərflikləridir. Burada bir detala
da aydınlıq gətirmək lazım gəlir: birləşmələrdəki “gün” sözü
“gündüz” mənasında çıxış edir. İ.Tahirov “gün” sözünün bu se-
mantik yükünü daha geniş müstəvidə araşdırıb: “Gün” sözünün iş-
tirakı ilə yaranan birinci növ təyini söz birləşmələri bir çox hal-
larda “gecə” sözünün iştirakı ilə yaranmış müvafiq birinci növ
təyini söz birləşmələrinə əks məna yaradır, yəni “gün” sözü o hal-
da “gündüz” mənasında işlənir: Sən olanda üç gün - üç gecə ayaq
üstə olmuşam (Dan.)”
2
;
– əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” və “yil” isimləri, asılı
tərəfi “hər” təyini əvəzliyi ilə ifadə olunanlar:
hər gün. “Hər gün Beyrəgi görməgə gəlürdi” (D-97);
hər yil (il). “Hər yil altun-aqça gəlürdi, yigidə-bəgə verirdiη,
xatirləri xoş olurdı” (D-235);
– əsas tərəfi “zəman”, asılı tərəfi ”axır” (son) sözləri ilə ifadə
olunanlar;
axır zəman (zaman). “Axır zəmanda xanlıq gerü – Qayıya
dəgə, kimsənə əllərindən almıya” (D-2);
– əsas tərəfi “dəfə” anlamlı “gəz” və “kərrə” (kərə) zərfləri,
asılı tərəfi “bir” sayı və “bu” işarə əvəzliyi ilə ifadə olunanlar:
bir gəz. “Bir gəz adam ətinə toyam, derdim”;
bu kərrə. “Bu kərrə at oğlanıη biləgindən boşandı, qaçdı”
(D-265).
1
Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.150.
2
İ.Tahirov.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007,
səh.225.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
320
Təqdim etdiyimiz I növ təyini söz birləşmələrinin ümumi
mənzərəsi aşağıdakıları da söyləməyə imkan verir:
– bu tip birləşmələrin asılı tərəfində ol, bu, hər əvəzlikləri,
əsas tərəfində isə gün, zəman, vəqt və s. kimi zaman məzmunlu
isimlər üstün mövqedə görünür;
– bu tip birləşmələrin hamısı cümlədə zərflik vəzifəsində çı-
xış edir. Daha dəqiqi, əksəriyyəti zaman zərfliyi (ol gün, bu
gün...), bir qismi isə zaman miqdarını bildirən miqdar zərfliyi (üç
gün, bir yil...) vəzifəsində işlənir...;
– birləşmələrin birinci tərəfində “bir” sayının intensivliyi
açıq-aydın şəkildə görünür (bir gün, bir ay, bir yil, bir gecə...);
– bu tip birləşmələrdən sonra qoşmaların işlənməsinə az tə-
sadüf olunur: qırq günə dəkin (qırx günədək). “Qırq günə dəkin
sıravardı geyəgüz” (D-89); üç yıladaq (üç ilədək). “Üç yıladaq taşı
düşdigi yeriη otı bitməzdi” (D-57).
– bu tip birləşmələrdə hər üç zaman (keçmiş, indiki, gələcək)
mənasının ifadə olunduğu mətn kontekstində asanlıqla müəyyən-
ləşir. Amma onu da qeyd etməyi vacib hesab edirik ki, “Kitab”ın
dilində keçmiş zaman mənasını ifadə edən I növ təyini söz bir-
ləşmələri daha üstün mövqedə çıxış edir. Bu da, heç şübhəsiz ki,
“Dastan” poetikası ilə bağlıdır.
Zaman anlayışının II növ təyini
söz birləşmələri ilə ifadəsi
Qorqudşünaslıqda bu tip birləşmələrdən müəyyən qədər bəhs
olunub. Məsələn, E.Hümbətov II növ təyini söz birləşmələrinin se-
mantik variantlarından bəhs edərkən göstərir: “Birləşmənin birinci
tərəfi ikinci tərəfi zaman baxımından təyin edir. Müq.et: sağış
günü (KDQ, 32), qocalığım vəqti (KDQ, 74), qırış günü KDQ,
102), qiyamət günü (KDQ, 125), ayna günü (KDQ, 32)”
1
. İlk ola-
1
E.Hümbətov. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilində təyini söz birləşmələri.
NDA, Bakı, 2002, səh.21.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
321
raq qeyd edək ki, müəllif nümunələri “Kitab”ın 1988-ci il Bakı
nəşrindən götürüb. İkincisi, müəllifin təqdim etdiyi birləşmələrin
heç biri mətn daxilində konkret olaraq II növ təyini söz birləşməsi
deyil. Həmin birləşmələri belə səciyyələndirmək olar: “sağış güni”
və “qiyamət güni” II növ təyini söz birləşməsi modelində olan fra-
zeoloji vahidlərdir; “qocalığın vəqti”, “qırış güni”, “ayna güni”
birləşmələri mətndən kənar II növ təyini söz birləşməsi kimi gö-
rünsə də, mətn kontekstində feli birləşmənin birinci tərəfi funksi-
yasındadır. Daha dəqiqi, belədir: “qocalığım vəqti aldırduğım”
(“Qocalığım vəqti aldurdığım yalηuz oğul!”; D-141); “qırış güni
ögdin dəpən” (“Qırış güni ögdin dəpən alpımız Salur oğlı Qa-
zan!”; D-231); “ayna güni oqıyanda” (“Ayna güni oqıyanda qutbə
görkli”. D-6). Deməli, ilk iki nümunə feli sifət tərkibli, sonuncusu
isə feli bağlama tərkiblidir. Yaxud R.Kamal “Kitab”dakı “şivən və
öfkə”: oğuz impulsivliyi” məsələlərini təhlil süzgəcindən keçirər-
kən maraqlı mülahizələr irəli sürür: “...epos poetikasında “ömrün
sonu” (“ölüm vəqti”, “axır zaman”, “axır vəqti”) leksik zamanı ay-
rıca ekzistensial dəyərə malikdir. Bu inanc-dəyər duyğusu yumlar-
da da əksini tapır: “Ölüm vəqti gəldügində arı imandan ayırma-
sun!”; “Axır vəqtində arı imandan ayırmasun!”
1
. Düzdür, zaman,
vəqt (vaxt), axır, son, ölüm kimi sözlər leksik zamanın ifadə va-
sitələridir. Amma “Kitab”ın dilində feli birləşmənin birinci tərəfi
kimi işlənmiş “ölüm vəqti” II növ təyini söz birləşməsi (Ölüm
vəqti gəldügində arı imandan ayırmasun!”), eləcə də digər iki
birləşmə (axır zəman, axır vəqti) leksik zaman mənasında çıxış
etsə də, əslində, sintaktik zamanın ifadə vasitələridir.
Yanaşma-uzlaşma əlaqəsi ilə qurulan II növ təyini söz
birləşmələri sistemində zaman anlayışını ifadə edən birləşmələrə
də rast gəlinir. Bəri başdan deyək ki, “Kitab”ın dilində bu tip
birləşmələr o qədər də intensiv görünmür.
1
R.Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”un kommunikativ məkanı: miforitual aspekt.
Bakı, 2013, səh.125.
Dostları ilə paylaş: |