“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
340
nəqli keçmiş zamanda olan qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrə də
təsadüf olunur: “Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmüşlər...” Bu tip
cümlələrə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşan N.Cəfərov maraqlı
mülahizələr irəli sürür: “Kitabi-Dədə Qorqud”un sintaktik siste-
mində qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin mövqeyi həm struktur-
qrammatik, həm də funksional-üslubi amillərlə müəyyən olunur
ki, bütün bunlar da abidənin təşəkkül tapdığı dövrün ədəbi dil
təmayülünü əks etdirir”
1
.
Ümumi şəxsli cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi
Türkoloji ədəbiyyatda bu tip cümlələr əsasən belə səciyyələn-
dirilir: xəbər qütbü əsasən formalaşır; xəbəri daha çox ikinci
şəxsin təki və üçüncü şəxsin cəmində olur; daha çox atalar sözləri
və məsəllərdən, hikmətli sözlərdən ibarət olur; folklor üslubu üçün
xarakterikdir... Belə cümlələri “Kitab”ın dili kontekstində
nəzərdən keçirək: “Bir tama dirək ururlar, ol tama tayaq olur”;
“Qaravaşa ton geyirsəη, qadın olmaz”; “Ata tururkən oğıl əlinmi
öpərlər?” “Kitab”ın dili üçün səciyyəvi olan bu tip cümlələrin
xəbərlərinin hansı zamanda işlənməsindən asılı olmayaraq onların
hər biri ümumi zaman anlayışını ifadə edir.
Şəxssiz cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi
Xəbər qütbü əsasında formalaşan, daha doğrusu, mübtəda ilə
xəbərin sintezi əsasında yaranan şəxssiz cümlələrin xəbəri III şəx-
sin təkində olur. Bu cür cümlələrə “Kitab”ın dili müstəvisində
diqqət yetirək: “Kafərləriη gözünə qorxu düşdü”; “Bunlar böylə
edicək Baybörə bəgin acığı tutdı”. Bu cümlələrin hər ikisinin xə-
bərində şühudi keçmiş zaman forması işlənib (-dü, -dı). Digər tə-
rəfdən, hər iki şəxssiz cümlənin ümumi semantik yükündə psixo-
1
N.Cəfərov. Cümlənin struktur-semantik təkamülü. Bax: H.Mirzəzadə. Azərbay-
can dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.328.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
341
loji halın ifadəsi qabarıq şəkildə görünür. Bir də var ki, şəxssiz
cümlələrin ümumi semantik tutumunda psixoloji hal, imkan və gü-
man, ətraf mühitdəki hal-vəziyyət və digər mənalar yox, “zaman
bildirmə” qabarıq görünsün, zaman anlayışı məhz şəxssiz cümlə
ilə ifadə olunsun. Məsələn, “Yaza az qalmışdı”, “Qışın oğlan çağı
idi” kimi cümlələrdə zaman anlayışı məhz şəxssiz cümlə ilə ifadə
olunur. Bu cür məsələlərdən bəhs edən İ.Tahirov göstərir ki, “za-
man bildirən şəxssiz cümlələr ismi xəbərli şəxssiz cümlələrdən
ibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləşmələ-
ri iştirak edir. Azərbaycan dilində şəxssiz cümlələrdə xəbərlə tə-
səvvür edilən fikir predmetinin, məzmunun indiki zamana aidliyi -
dır
4
xəbərlik şəkilçisi, keçmiş zamana aidliyi idi, imiş bağlamaları,
gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaşır...”
1
. Bu xüsusiy-
yətlərə cavab verən şəxssiz cümlələr müasir dilimizdə üstün
mövqedədir. “Kitab”ın dilində isə belə cümlələrə az rast gəlinir:
“Məgər ol gün kafərləriη ağır günləriydi”; “Ol zəmanda bəglərin
alqışı alqış, qarğışı qarğış idi”; “Yemə-içmə idi”. Bu cümlələrdə
zaman məzmununu reallaşdıran vasitələr əsasən bunlardan
ibarətdir: I növ təyini söz birləşməsi (ol gün, ol zəman); III növ
təyini söz birləşməsi (kafərləriη ağır günləri); idi (-di) hissəciyi.
Bu, bir daha sübut edir ki, zaman bildirən şəxssiz cümlələrdə bir
neçə temporallıq vasitəsinin zəncirvari bağlılığı “Kitab”ın dili,
eyni zamanda bütün türk dilləri üçün səciyyəvidir.
Adlıq cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi
Mübtəda qütbü əsasında formalaşan adlıq cümlədəki mücər-
rəd zamandan bəhs olunarkən, heç şübhəsiz ki, onun indiki za-
manla bağlılığı xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Ən azı ona görə ki,
adlıq cümlələrdə ifadə olunan iş və hadisə birbaşa danışıq vaxtı ilə
bağlıdır. Burada Q.Kazımovun bir fikri yada düşür: “...adlıq cüm-
1
İ.Tahirov.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.268.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
342
lələrdə predikativlik intonasiya ilə reallaşan hadisələrin indiki za-
manda mövcud olduğunu təsdiq edən sintaktik zaman və sintaktik
modallıq əsasında yaranır. Adlıq cümlələr ancaq təsdiq cümlələr-
dən ibarət olur. Belə cümlələrdə varlığın mövcudluğu yalnız indiki
zaman anlamında təsdiq edilir”
1
. Müəllifin irəli sürdüyü tezislər
inandırıcıdır. Yeri gəlmişkən, İ.Tahirov da Q.Kazımovun mövqe-
yində dayanır: “Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman
mənası təzahür etdirir... Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi
mücərrəd zamanın mövcud olması buna bir daha sübutdur. Möv-
cudolma həmişə indiki zamanla bağlıdır...”
2
. “Kitab”ın dilinə bu
cür fikirlər kontekstində yanaşdıqda bəlli olur ki adlıq cümlələr
“Dastan”ın dili üçün o qədər də səciyyəvi olmayıb. Bəzi
nümunələrə diqqət yetirək: “Souq-souq sular, çayırlar-çəmən-
lər...”; ”Gəlimli-gedimli dünya, Axirət-soη ucı ölümli dünya!” Bu
tip cümlələrin hər biri təsviri adlıq cümlələr hesab olunur. Burada
bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”dakı bəzi cümlə modelləri
işarəedici adlıq cümlələrdən də bəhs etməyə imkan verir. Məsələn,
“Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uş da nişanı, sultanım!” Bu
cümlədəki “uş da nişanı” (bu da nişanı) modeli bütün parametr-
lərinə görə işarəedici adlıq cümlə kimi çıxış edir. Belə cümlələr,
daha dəqiqi, predikativliyi intonasiya ilə reallaşan işarəedici adlıq
cümlələr müasir dilimiz üçün daha səciyyəvidir.
“Kitab”da işlənmiş təktərkibli cümlələrə zaman anlayışı kon-
tekstində yanaşma bir həqiqəti də reallaşdırır: nümunələrin çox və
ya az işlənməsindən asılı olmayaraq “Kitab” bu müstəvidə də
böyük və zəngindir.
1
Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.191
2
İ.Tahirov.Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.264.
Dostları ilə paylaş: |