Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

349

 

“KDQ”-nin izahlı lüğəti”ndə “degəc//digəc” zərf kimi təq-

dim edilir. Halbuki həmin söz morfoloji baxımdan feli bağlama, 

sintaktik baxımdan zərflikdir. 

Dəlmək: 1) deşmək, dəlik açmaq. “Bir əski dəvə çuvalı bul-

dı, dəldi, boynına keçürdi” (D-107); “Arıq olsa, qulağın dələrdi, 

avda bəllü olsun deyü” (D-237); 2) dağıtmaq. “Quduz qurtlar 

evimi dəlir gördüm” (D-43); 3) dəlüb keçmək – yarıb keçmək, sü-

rətlə keçmək. “İlərü yatan dəηizi dəldim – keçdim” (D-206); 

“Aqındılı görkli suyı  dəlüb keçən” (D-239); dəlinmək, deşilmək, 

göz-göz olmaq. “...meydanda buğa kibi süsişdilər,  köksləri 

dəlindi” (D-251). 

Dəηəmək. Drezden nüsxəsinin 207-ci səhifəsindəki “مدكد” 

yazılış şəklinin transkripsiyası və izahında fikir müxtəlifliyinə rast 

gəlinir. Belə ki, M.Erginə görə, həmin  yazılış şəklinin transkripsi-

yası “deηe”, mənası isə “denemek”, “sınamak”dır. O.Ş.Gökyayın 

nəşrində  də  həmin mənada verilib (denemek – sınamak, təcrübə 

etmək). S.Əlizadə həmin yazılış şəklinin “dikdim” şəklində trans-

kripsiyasını  əsaslandırmağa çalışır. Müəllif yazır: “Dikdim. D-də 

(“Drezden nüsxəsində - Ə.T.) bu sözü “dəgdim” (dəydim) kimi də 

oxumaq olar. V-də (Vatikan nüsxəsində - Ə.T.) anlaşılmazdır (də-

ηədəm//dəηədim). HA (Həmid Araslı – Ə.T.) və Er-də (M.Ergində 

-  Ə.T.) dənədüm (M.Ergində “deηedüm  şəklindədir – Ə.T.). 

Bizcə, burada “göz dikmək” idiomundan sərbəst  şəkildə istifadə 

edilib” (“Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988, səh.234). 

Vatikan nüsxəsinin 88-ci səhifəsindəki “مدكد”  yazılış 

şəklində “د” (dal) hərfindən sonra “ك” (nun-i sağır) hərfinin yazıl-

masını, H.Araslının transkripsiyasını (dənədüm), eləcə də S.Əliza-

dənin anlaşılmaz hesab etdiyi “dəηədim” oxunuş formasını  əsas 

götürür və Drezden nüsxəsindəki yazılış şəklinin “dəηədim” (də-

ηəmək) formasında transkripsiyasını daha məqbul hesab edirik. 

Bu mənada S.Əlizadənin “مدكد” yazılış  şəklini “dikdim” kimi 

transkripsiya etməsi, eyni zamanda  müəllifin “həmin cümlədə 

“göz dikmək” idiomundan sərbəst  şəkildə istifadə edilib” fikri 

mətnin semantik  tutumuna uyğun gəlmir (F.Zeynalov və S.Əliza-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

350

 

dənin transkripsiyası: “Qarşusından ol əri sanctum vəqt dikdim 

göz ucilə ol ərə baqdım; Bizim təqdim etdiyimiz transkripsiya: 

Qarşusından ol əri sanctum vəqt dəηədim göz ucilə ol ərə baq-

dım”). “Dəηəmək” sözünün M.Ergin və O.Ş Gökyay tərəfindən 

“sınamaq”, “təcrübə etmək” mənasında izah edilməsi də  mətnin 

semantikası ilə  səsləşmir. Düzdür, “dəηəmək” felinin sınamaq, 

təcrübə etmək kimi mənaları var, amma bu, həmin sözdən sonra 

işlənən “gözucu baxmaq” frazeminin semantik yükü ilə birbaşa 

bağlanmır. Belə çıxır ki, Yegnək qarşısındakını sınadıqdan, təcrü-

bə etdikdən sonra ona (dayısı Əmənə) gözucu baxıb. Bu, məntiqi 

ardıcıllıq baxımından düzgün deyil.  

V.V.Bartold “vəqt dəηədim” ifadəsini “...на  время  я 

утих…” (bir müddət sakitləşdim) kimi tərcümə edib. Qeyd edək 

ki, bu, mətnin semantik yükü  ilə səsləşir. 

M.Kaşğarinin lüğətindəki imkan, fürsət, məqam anlamlı 

“tənq” və iki şeyi bir-birinə müvaziləşdirmək, tən etmək anlamlı 

“tənqər” sözlərini “Kirab”dakı “dəηəmək” felinin ilkin forması 

kimi götürsək, “vəqt dəηədim” ifadəsi məqam, fürsət gözlədim, 

müvaziləşdirdim mənasını verir. Bu da mətndəki “gözucu bax-

maq” ifadəsinin semantikası ilə bir-başa bağlanır, daha doğrusu, 

“gözucu baxmaq” “vəqt dəηədim” ifadəsinin semantikasını ta-

mamlayır, onun sinonimi kimi çıxış edir. 

Dərləmək:  tərləmək. “Bir məhbub ala gözlü gənc yigit 

burcuq-burcuq dərləmiş uyar” (D-266); qan dərlətmək – qan-tər 

içində olmaq, qan-tər basmaq. “Qan dərlədi çapdırayım səniη içün 

(D-245). Bu cümlənin  semantik yükü F.Zeynalov və S.Əlizadə 

tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilib: “Elə çapım, bassın onu qoy 

qan-tər!”. (“Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988, səh.205). 

Drezden nüsxəsinin 266-cı  səhifəsindəki “

د

١

ل

ص

ڜڍ

” yazılşı 

şəklini M.Ergin derlemiş, F.Zeynalov və S.Əlizadə isə  dərləmiş 

formasında transkripsiya edib. Həmin yazılış  şəklini M.Ergin 

Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdıraraq transkripsiya etsə belə, yenə 

də  hər iki oxunuş formasını düzgün hesab edirik. Çünki həmin 

yazılış şəklinin birinci hərfi “ ٺ” yox, məhz  “ د ” hərfidir.  

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

351

 

“Dərləmiş” sözünün kök morfemi olan “dər” isminin arxetipi 

“dər” yox, “tər”dir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da, eləcə də Orxon-Ye-

nisey abidələrində “tər” şəklindədir. Məsələn, “Tığ at kudrukın tü-

güp tigrət yazığ Kodı yadrat tokuz  kat üçurqüp, topı uluğ ança tə-

ritzüη − tir – boyu çapdır, doqquz qat bağla, böyük (başçımız) elə-

cə tərləsin, - deyir”. Deməli, “Kitab”da “tər” sözü tələffüz olundu-

ğu kimi, yəni t→d əvəzlənməsi ilə yazıya alınıb. “Tər” sözü müa-

sir Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafiyası və hətta orfoepiyasında 

“Kitab”dakı  yox, Orxon-Yenisey abidələrindəki formasına uyğun  

işlənir. Maraqlıdır ki, “Kitab”da rast gəlinən “dərləmiş” sözü 

Azərbaycan dilinin qərb  şivələrində eynilə mühafizə olunmaqda-

dır. Yəni qərb  şivələrində  təkcə  tərrəmiş yox, həm də  dərrəmiş 

variantına təsadüf edilir: ...“t səsinin d səsi ilə əvəzlənməsi hadisə-

si Azərbaycan dilinin dialekt və  şivələrində az hallarda özünü 

göstərir. Bu hadisəyə bir neçə sözdə,  əsasən, Qazax dialektində 

təsadüf edilmişdir. Dər

təsdiqləyir (M.Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının  əsasları. 

Bakı, 1962, səh.82). 

Dəpələmək: 1) öldürmək. “Babaη dedi, keyikləri qovsun gə-

türsün, bənim ögimdə  dəpələsün, oğlumıη at səgirdişin, qılıc ça-

lışın, oq atışın görəyim, sevinəyim, qıvanayım – güvənəyim” (D-

92); Muştuluq!  Oğluη  Dəpəgözi dəplədi!” (D-234);  2) vurmaq, 

silkələmək. “Aruz qoca dəxi enüb dəpələdi, mahmuzı toqundı” 

(D-216).  

“Dəpələmək” sözü M.Erginin lüğətində “tepelemek”, “tek-

melemek”, O.Ş.Gökyayın lüğətində “tepelemek”, “baş  aşağı edib 

öldürmek”, “alt etmek”, “yenmek”, “kahretmek”, “helak etmek” 

mənalarında izah edilib. “KDQ”-nin 1988-ci il Bakı  nəşrinin 

“Mətnin müasir şəkli” hissəsində isə toplamaq, vurmaq, silkələ-

mək, öldürmək, yerə sərmək mənalarında verilib. Bəlkə, elə bu cür 

fərqli izahlara görə “dəpələmək” sözü “KDQ”-nin izahlı lüğəti”nə 

(Bakı, 1999) daxil edilməyib. 

F.Zeynalov və S.Əlizadə “Babaη dedi, keyikləri qovsun gə-

türsün, bənim ögimdə dəpələsün...” cümləsindəki “dəpələsün” fe-

---