Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

355

 

bəg yerindən uru turdı” (D-31); “Ərə varan yerindən tura, bən qo-

puz çalam” (D-114); yerindən turmaq – yerindən durmaq, yuxu-

dan ayılmaq, qalxmaq. “Alar taηla yerindən turan yigit, nə yigit-

sən? (D-287); turamadı – dura bilmədi. “Buğa ayaq üstünə tura-

madı, düşdi” (D-17); yerindən turı gəlmək – yerindən durub gəl-

mək mənasındadır. “Qalqubanı Qazan xan yerindən turı gəldi (D-

293); 3) qərar tutmaq, rahat qalmaq. “Ağır xəzinəm, bol aqçam 

gətürüb durursan, saηa xərclıq olsun!” (D-57); Qarıcıq anam gə-

türib durarsan, mərə kafər, anamı vergil maηa (D-58); 4) dayan-

maq. “Dəpəgöz Basatın  üzərinə qodı, xəncərlə çaldı-kəsdi, sıçradı 

geη yerdə turdı (D-228); “Sağ yanında Qazan oğlı Uruz turmış idi 

(D-67); turmaz qan – durmaz qan, axan, dayanmayan qan. “Dur-

maz qanın silər (D-19); 5) çaşıb qalmaq, duruxub qalmaq. “Qoru-

nıη qapusın ovatdılar, atlarının əyərin alub, geyimlərin çıqardılar. 

Mərə, nə turarsız (D-255); 6) əleyhinə olmaq, qarşı çıxmaq. “Hə-

mişə Qazanıη başına buηlu gəlsün, tayısı Aruzı daim aηa tursun 

(D-293); 7) qalmaq, davam etmək, yerində qalmaqda davam et-

mək; tuman tursa - dumanlı hava davam etsə. “Yuca tağları tuman 

tursa, qara pusarıq dolı qopsa (D-278); çırağıη yana tursun – 

çırağın daim yansın. “Həq yandıran çırağıη yana tursun!” (D-35); 

8) var olmaq, mövcud olmaq. “Oğuz ərənləri turarkən səni ögmə-

gim yoq!”; “Oğuzun igidləri dura-dura mən sənin  şərəfinə,  şəniə 

tərif yazan deyiləm” (D-278); “ata tururkən oğul  əlimi öpərlər?” 

(D-74); evi üstinə turmaq – evi üstündə durmaq, qorumaq, keşiyi-

ni çəkmək. “Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tur-

sun!” (D-37); ilərü turmaq – irəli durmaq, işə başlamaq, toy elə-

mək. “Çün böylə oldı, həman imdi ilərü turmaq gərək, bəg oğlı!” 

(D-88). Banıçiçəyin dilindən verilmiş son cümlənin “Toya hazır-

laş!” mənasında olması “Ortamızda bu, nişan olsun, xan qızı!” 

cümləsinin semantikasına, həm də boyun ümumi məzmununa görə 

asanlıqla anlaşılır. 

Tutmaq: 1) əli və ya əlləri ilə bir şeydən yapışmaq. “Saqa-

lıηla boğazıηdan tutayınmı?” (D-196); Dəpəgöz buynızından bərk 

tutdı (D-228); Əmcəgindən tutdı (D-79); “Sügsünindən tutdı” (D-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

356

 

85); 2) ələ keçirmək, yaxalamaq, ələ gətirmək, həbs etmək. “Asla-

nı qaldırıb oğlanı tutdılar” (D-214); “Dirsə xanı  tutdılar” (D-30); 

“Pəri qızınıη birini tutdı” (D-215); “...qırq incə bellü qızlan  Qaza-

nın halalını tutmışız” (D-39); “Yatdığı yerdə bəg Bəkili tutuη” (D-

244); “...Əgrəgi tutdılar” (D-155); acığı tutmaq - əsəbiləşmək, hid-

dətlənmək. “Çobanıη acığı tutdı” (D- 58); “Yalançı oğlı Yalancu-

ğıη acığı tutdı” (D-108); taşa tutmaq – daşa tutmaq, daşa basmaq. 

“Kafərlər “yalan söylərsiz” deyü taşa tutdılar” (D-284); köηlin 

yuca tutmaq – lovğalanmaq, təkəbbürlük etmək. “Köηlin yuca tu-

tan ərdə dövlət olmaz” (D-3); yüz gögə tutmaq – göyə üz tutmaq, 

Tanrıya, Allaha yalvarmaq. “Böylə digəc Qalıη Oğuz bəgləri yüz 

gögə tutdılar (D-68); tuta versün – ölməsin, sağ olsun, çox yaşa-

sın. “Allah Taala saηa bir oğul vermiş, tuta versün” (D-75); tuta 

urmaq – hədəfə  dəymək, toxunmaq. “Altı  bərli gürz ilə  dəpəsinə 

qatı tuta urdı” (D-64); tutan gərdək – tutduğun gərdək. “Baηa tu-

tan gərdəgə ayrıq girsün!” (D-149); tutar belüm qüvvəti – sa-

yəsində belimizi dik tutduğumuz, başımızı dik tutdu-ğumuz” (D-

119); südin tutmaq – südünə söymək. “Ağ birçəklü qarınıη südin 

tutdı” (D-19); yaqa tutmaq – yaxa tutmaq, qol-boyun olmaq. “Giz-

lü yaqa tutuban yiləşdilər” (D-200); sözin tutmaq – sözünü tut-

maq, sözünü eşitmək, sözünə baxmaq. “Sözin tutub təmam edər-

lərdi” (D-2); yas tutmaq – yas saxlamaq, yas məclisi qurmaq, yas-

da olmaq. “Qalın Oğuz bəgləri Beyrək içün əzim yas tutdılar” (D-

92); gözü tutmaq – bəyənmək, xoşlamaq, sevmək. “Gözüη kimi 

tutarsa… aηa varğıl!” (D-21). 

şaqımaq: çaxmaq, şimşək kimi çaxmaq, parlamaq. “Göydən 

ıldırım ağban evim üzərinə  şaqır gördüm” (D-43); “Ağ  yıldırım 

olup  şaqıyayım” (D-147). İkinci nümunədəki “şaqımaq” feli mə-

cazi mənadadır. Dəqiq desək, “şaqıyayım” sözü “sarsıdım”, “məğ-

lub edim” anlamlıdır. Bu, həmin cümlədən əvvəl (“Asmanlu gög-

də qara bulut oluban, kafəriη üzərinə gurlıyayım”) və sonra işlən-

miş (Kafəri qamış kibi od oluban yandırayım) cümlələrin məna 

yükü ilə birbaşa bağlanır. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

357

 

Şaqıtmaq: vurdurmaq. “Qanadilə saqsaqana kəndözin  şaqı-

darmı?” (D-188). “Şaqıtmaq” feli “KDQ”-nin izahlı lüğəti” və 

“KDQ” ensiklopediyasının “lüğət” bölməsinə daxil edilməyib. 

O.Ş.Gökyay “şaqıtmaq” sözünün süpürmək, təmizləmək mənasın-

da olduğunu ehtimal edir. Həmin cümlədə isə “şaqıtmaq” sözünün 

“vurdurmaq” mənasında olması birbaşa görünür.  

Şeşmək: açmaq, çözmək. “Mənüm əlümi şeşiη, qolça qopu-

zım  əlümə veriη...” (D-31); “Əlini  şeşdilər, qolça qopuzın  əlinə 

verdilər” (D-32). “Kitab”da  şeşmək sözünün sinonimi olan “çöz-

mək” sözünə də rast gəlinir: “Atından endi, çobanıη əllərin çözdi 

(D-51); “Açmaq” anlamlı şeşmək sözü müasir ədəbi dilimizdə ar-

xaikləşsə də, Şəmkir şivəsində “şeşməx'” şəklində eynilə mühafizə 

olunur. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “şeşmək” feli M.Kaşğarinin 

“Divanü lüğat-it-türk”  əsərində  “şəş” formasında işlənib (ər attın 

kişən şəşdi = adam atdan cidar çözdü, cidarını açdı). 

Şırşımaq: O.Ş.Gökyayın tərtib etdiyi lüğətdə “şırşıyan” sö-

zünün mənası izah edilməyib. F.Zeynalov və    S.Əlizadə “Qula-

ğımda  şırşıyan naibimmisən?” (D-269) cümləsindəki “qulaq” 

sözünü “qulluq”, “şırşıyan” sözünü isə “dayanan” mənasında izah 

edib: “Qulluğımda dayanan naibimsənmi?” “KDQ”-nin izahlı 

lüğəti”ndə F.Zeynalov və S.Əlizadənin fikirləri, demək olar ki, ey-

nilə təkrarlanıb. Həmin lüğətdə göstərilir: “Şırşımaq – Qulluğunda 

dayanmaq, xidmətində olmaq. Qulluğunda  şırşımaq – daima 

kiminsə xidmətində olmaq, daima kiməsə qulluq göstərmək...”. 

Bu izahlar mətnin məna tutumuna uyğun gəlmir. 

V.V.Bartold “şırşıyan” sözünü “шепчущий” (pıçıldayan, qu-

lağına pıçıldayan) kimi tərcümə edib. “...заместител  ли  ты  мой 

шепчущий (?) мне на ухо?” Tərcümədə “шепчущий” sözündən 

sonra sual işarəsinin qoyulması müəllifin tam əmin olmadığını 

göstərir. Fikrimizcə, “Qulağımda şırşıyan naibimmisən?” cümləsi 

“Qulağıma pıçıldayan, səsi, pıçıltısı tanış gələn naibsənmi?” kimi 

qavranıla bilir. Yəni “qulağımda” sözündəki -da yerlik hal şəkil-

çisinin yönlük hal mənasını ifadə etməsi, “şırşıyan” sözünün isə 

“pıçıldayan” mənasında olması  mətnin məna yükündən anlaşılır. 

---