Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

377

 

“uz”  şəklində transkripsiya olunmalıdır. Bu da “uzun” mənasına 

uyğun gəlir. Amma bir sıra tədqiqatlarda “iti” anlamlı söz kimi 

izah olunur;  

O.Ş.Gökyayın tədqiqatlarından bəlli olur ki, o, türk alimi 

Arslan Erküçün “Dede Korkut Kitabında silah” adlı məqaləsini də 

(Türk Kültürü. Ankara, 1966, sayı 46, s.884-8897) saf-çürük edib. 

O.Ş.Gökyayın qəbul etmədiyi fikirləri belə ümumiləşdirmək olar: 

1) O.Ş.Gökyay yazır: “Bir silahın, bir aletin ucu, keskin yanı” an-

lamına gələn  yalman kelimesi “yalmak” diye alınmıştır (s.887). 

Onu bu yanlışa sürükleyen, şüphesiz, Muharrem Erginin yayınla-

dığı metne dayanmış olmasıdır”. O.Ş.Gökyayın mövqeyini düzgün 

hesab etmək olmaz. Çünki həmin söz “yalman” deyil, “yılmaq” 

(yılmağı düşmək – tiyəsi korşalmaq)  şəklində oxuna bilir; 2) 

O.Ş.Gökyay göstərir: “okla nemlenmek deye bir deyim yoktur. Bu 

yazmada ... bir okla neylerdüm kelmesinin noktasız yazılmasından 

gelen bir yanlış okumadır”. Burada nə O.Ş.Gökyaya, nə də Arslan 

Erküçə haqq qazandırmaq olmur. Belə ki, bu izahlardan heç biri 

mətnin semantik yükünə uyğun gəlmir (sonrakı səhifələrə bax); 3) 

“Çatmakaş deyimine verilen anlam da yanlıştır (s.891). Burada 

çatma kaş, deyimi kurulmuş yay gibi kavisleri fazla ve bir birine 

yaklaşık kaş degil, “hıdad” denilen boya ile ayrık olan kaşları 

birleştirmek yoluyla yapılan çatık kaştır”. Arslan Erküç haqlıdır: 

“çatma qaş” məhz ucları bir-birinə çatan, bitişik, çatıq qaş məna-

sındadır. Başqa bir yozuma ehtiyac yoxdur; 4) O.Ş.Gökyay qeyd 

edir: “...boğramak deye bir kelime bilmiyoruz, fakat metne ba-

kınca bunun yoğurtmak  kelimesinden yapılmış yoğurdayım ol-

duğunu görürüz...”. O.Ş.Gökyay haqlıdır: mətnin semantik yükünə 

“yoğradayım” (yoğradım) sözü daha çox uyğun gəlir; 5) O.Ş.Gök-

yayın fikrincə, “süglük ise bir silah degil, bir kebab şişidir”. 

Müəllifin mövqeyi düzgündür. 

Ə.Dəmirçizadə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili” 

(Bakı, 1959) kitabında silah adlarını “yaraq-əsləhə və alət adları” 

başlığı altında təqdim edir: “dəyənək, çomaq, çökən, köndər, sa-

pan, gürz, yay, ox... üzəngi, cilov, duşaq... yorğan, döşək, yasdıq 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

378

 

və s.” Bu təqdimatda hansı sözün məhz silah adı kimi işlənməsi 

konkret olaraq göstərilməyib. Burada onu da qeyd edək ki, Ə.Də-

mirçizadə “Kitab”dakı silah adlarından geniş  şəkildə  bəhs etmir, 

daha  doğrusu, “yaraq” sözünü “Kitab” və müasir Azərbaycan dili 

müstəvisində izah etməklə kifayətlənir: “Yaraq – “Kitabi-Dədə 

Qorqud”da ümumən hər cür “əhtac-gərək-alət” mənasında işlən-

diyi halda, müasir Azərbaycan dilində bu məna daralmış, yəni 

müasir dildə ancaq “silah” mənasını ifadə edən bir söz kimi işlə-

nir” (səh.145). 

F.Zeynalov və S.Əlizadə “Kitab”dakı silah adlarından 

ümumi şəkildə, həm də cəmi bir neçə detala münasibət bildirmək-

lə kifayətlənib: “Öküz dərisindən beşik örtüyü və  bəzi silahların 

(sapand, yay) hissələri kimi istifadə olunur. Basatın yayı təkə buy-

nuzundandır. Silahlar içində ox-yay, nizə və qılınc xüsusi yer tu-

tur; lakin nizələrin  ən tipiki yoğun qamış gövdəsindəndir; dəmir 

ucluqlu ox, polad qılınc o dövr üçün ən kəsərli, seçmə silah növ-

ləri kimi təqdim olunur”  (Tükənməz xəzinə. “Kitabi-Dədə Qor-

qud”. Bakı, 1988, səh.16). Araşdırmalar göstərir ki, bir sıra təd-

qiqatçılar F.Zeynalov və S.Əlizadənin bu fikirlərinə, eyni zaman-

da mətnin müasir şəklinə (Bakı, 1988) istinad edərək “Kitab”da 

“nizə” sözünün işlənməsindən bəhs edib. Məsələn, Y.Məmmədli 

yazır: “KDQ-dəki hərbi terminləri  əski türk yazılı abidələrinin 

dilindəki hərbi terminlərlə  və M.Kaşğari “Divan”ındakı  hərbi 

leksika ilə müqayisə etdikdə  məlum olur ki, burada fərq yalnız 

KDQ-dəki hərbi leksikanın “casus”, “cəng”, “nişan”, “mizraq”, 

“sadak”, “nizə”, “ləşkər”, “çəvşən”, “ələm” və s. kimi ərəb və fars 

mənşəli hərbi terminlərlə genişlənməsidir” (Azərbaycan dilində 

hərbi terminlərin tarixi-müqayisəli təhlili. NDA, Bakı, 1996, 

səh.12). Yaxud M.N.Çobanov və M.M.Çobanlı göstərir: “Kitabi-

Dədə Qorqud” dastanının ayrı-ayrı boylarında qəhrəmanlar döyüş 

meydanlarında həmçinin “qılınc,  nizə, gürz və s. silahlardan da 

istifadə etmişlər” (Dədə Qorqud dünyasına səyahətdən parçalar. 

Bakı, 1998, səh.8). Halbuki  “Kitab”da “nizə” yox, məhz “cida”, 

“sügü” kimi sözlər işlənmişdir; 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

379

 

N.Cəfərov “Dədə Qorqud” eposunda təsvir olunan Oğuz 

igidlərinin silaha (qılınc, cida, yay-ox) sevgisindən bəhs edərkən 

Beyrəyin dilindən verilmiş “...Ayğır verib aldığım tozlu qatı 

yayım//Buğa verib aldığım boğma kirişim!” misralarını (müraciə-

ti) təqdim edir. Eyni zamanda bu cür müraciətləri dünya eposları 

kontekstində  səciyyələndirir: “Silaha sevginin bu cür ifadəsi 

yalnız “Dədə Qorqud”a aid deyil,  orta əsrlər dünya eposlarının, 

demək olar ki, hamısı üçün xarakterikdir” (Xanım, hey! “Dədə 

Qorqud” eposunda müraciətlər. Bakı, 1999, səh.53);  

Ə.Əsgər və M.Qıpçağın birlikdə yazdığı “Türk savaş 

sənəti” (Bakı, 1996) kitabının X bölməsi belə adlanır: “Silah”. 

Burada  yay-ox, sivri qılınc kimi silahların ilk dəfə qədim türklər 

tərəfindən istehsal edilməsi bir sıra sanballı mənbələr kontekstində 

araşdırılır. “Yay-ox”un istər hunların, istərsə  də  qədim  türklərin 

ən çox işlətdikləri silah növü olması tutarlı faktlarla arqumentləş-

dirilir. Məsələn, bizim eradan əvvəl II əsrə aid Çin qaynağına 

istinadən göstərilir: “Yay və ox işlətməkdə  təcrübə  və hünərləri 

çoxdur. Hər atdıqlarının hədəfə dəyəcəyinə əmindirlər... Hunlar at 

üstündə dördnala çaparkən belə,ox ata və yay çəkə bilirlər” 

(səh.103). Elə buradaca qeyd edək ki, bu fikirlər “Kitab”dakı “Ağ 

yeləklü ötkün oxıη maηa vergil//Ərdən ərə keçirəyim səniη içün!” 

misralarının,  eyni zamanda “Sağına-soluna eki qoşa yay çəkərdi” 

cümləsinin  ümumi semantik yükü ilə səsləşir. 

Ə.Əsgər zirehli paltarla bağlı maraqlı bir açıqlama verir: 

“Altay qayaüstü təsvirlərində ağır silahlarla silahlanmış türk süva-

riləri (bozqurdlar) verilmişdir. Burada süvarilərin özləri və atları 

bütövlükdə zirehlidir. Zirehli paltarı göytürklərdən öncə hunların 

da geyməsi tarixə  məlumdur...” (səh.102). Burada assosiativ ola-

raq “Kitab”dakı  dəmir don, dəmir tonlu, yaqa (dəmir yaxa) kimi 

ifadələr, Oğuz igidlərinin dəmir donu, zirehli paltarı yada düşür. 

Ə.Əsgər yeri gəldikcə “Kitab”a da müraciət edib. Məsələn, 

qədim türklərin and içmələrindən bəhs edərkən göstərir: “Türklər 

and içərkən qılınclarına and içirdilər. Bu zaman əyilib qılıncların-

dan öpürdülər. İnanırdılar ki, and pozulsa, qılınc sahibini kəsəcək. 

---