Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

386

 

dən düzəldildiyi söylənilir...”

1

; Həmin ifadə V.V.Bartoldun tərcü-

məsində belə verilib: “со страшной тетивой  (qorxulu, vahiməli 

yay ipi)

2

; A.N.Kononov Vatikan nüsxəsindəki “qurt siηirli” ifadə-

sindən bəhs edərkən V.V.Bartold və E.Rossiyə  əsaslanır və belə 

bir  şərh verir: “с  тетивой  из  жил  волка” (qurd damarından yay 

kirişi)

3

... Bir məqamı da qeyd edək ki, “Kitab”ın  poetik struktu-

runda dəvə  dərisindən oxqabı bağı  və üzəngi qayışının düzəldil-

məsi Qanturalı ilə bağlı verilmiş epizodlarda obrazlı şəkildə can-

landırılıb: “Bir dəxi urdı, dəvə ayağı üzərinə turımadı, yıqıldı. Ba-

sub iki yerdən boğazladı. Arqasından eki qayış  çıqardı. Təkurun 

öginə  bıraqdı. Aydır: “Aqınçılarıη tirkəşi bağı, üzəngüsi qayısı 

üzülür, dikməgə gərək olur...” (D-189). Bu detal ilk dövrlərdə yay 

kirişi qurd sinirindən düzəldilmişdir – ehtimalını qüvvətləndirir. 

Amma bu da var ki, mötəbər mənbələr  bu cür şərhlərin ehtimal 

olaraq qalmasına imkan vermir. Bu məqamda M.Kaşğarinin 

“Divan”ı  ən mötəbər mənbə statusunda çıxış edir. Çünki müəllif 

“yay”a sinirin sarınmasını, bağlanmasını açıq-aydın  şəkildə  şərh 

edib: “sinqirlədi: ol yasın sinqirlədi = 0, yayına sinir sarıdı. Başqa-

sı da belədir: sinqirlər – sinqirləmək” (III cild, səh.354). Bütün 

bunlarla  yanaşı, H.İsmayılovun “Qorqut” şəxs adının  etimologi-

yası ilə bağlı söylədiyi fikirlərə də diqqət yetirək: “Vatikan nüsxə-

sində “Qorqurt” yazılış  şəkli (bax:  KDQ ensiklopediyası, s.311, 

yuxarıdan aşağı 3-cü sətir) orfoqrafik bir xəta olmayıb, katibin 

“Qorqud” adı ilə bağlı  əlavə informasiyasının olduğundan xəbər 

verir; bu anlamda, “Qorqut” – “qoru qurt” (qoruyucu qurt) kimi 

izah oluna bilər...”

4

. Müəllifin bu tezislərini mifoloji arxetiplər 

kontekstində təhlil süzgəcindən keçirən S.Rzasoy problemin bütün 

tərəflərinə aydınlıq gətirməyə çalışır: “Qorqud adının “Qorqurt 

yazılış şəkli mətn altından, mətnin ən üstdə dayanan birinci süjet 

                                                            

1

 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh.CCCLXII 

2

 Книга моего Деда Коркута. Москва-Ленинград, 1962, с.18. 

3

 Yenə orada, səh.262. 

4

 S.Rzasoy. Folklorlaşan alim ömrü. Bakı, 2007, səh.173. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

387

 

planının keçmişində qalmış ikinci süjet  planına gəlir (hətta  Vati-

kan nüsxəsinin katibinin daha əski mətndən köçürmə prosesində 

həm də “Qorqurt” yazılış şəklini “Qorqud”a “transliterasiya” etdi-

yini ehtimal etmək də tamamilə məntiqidir). Digər tərəfdən, “Qor-

qurt” yazılış  şəkli mifoloji arxetiplərin transformasiyasının qanu-

nauyğunluqları  çərçivəsindədir...”

1

. Bu fikirlər, eyni zamanda 

V.V.Bartold, O.Ş.Gökyay, A.N.Kononov kimi alimlərin tutarlı ar-

qumentləri,  ən  əsası isə M.Kaşğarinin “Divan”ındakı  təkzibedil-

məz faktlar  “Qorqut siηirli” və “qurt siηirli” ifadələrinin eyni se-

mantik yuvaya daxil olduğunu təsdiqləyir. Bu da belə bir fikri 

reallaşdırır: qədim türklərin ilk yaylarının kirişi qurd (canavar) 

damarından olub. Bu fikrin düzgünlüyünü Azərbaycan, ümumən 

türk folklorundakı deyimlərlə də arqumentləşdirmək mümkündür: 

Qurd dərisinə girənin kürəkləri ağrımaz; Qurd dərisindən kəmər 

bağlayan qüvvətli olar; Qurd ürəyi yeyən qorxmaz olar; Qurdun 

aşığını topuğuna bağlayan iti qaçar... Yeri gəlmişkən, bu  tip de-

yimlərə təkcə qədim türk mifologiyası yox, həm də qədim türk et-

noqrafiyası kontekstində yanaşılmalı, onların gerçək həyatla bağ-

lılıq dərəcəsi müəyyənləşdirilməlidir. 

 

Sadaqda oxum kişin dələr 

 

Bu misradakı “dələr” sözünün transkripsiyası  və semanti-

kası (dəlmək feli) qorqudşünaslıqda birmənalı olaraq qəbul edilir. 

Yəni “Kitab”ın H.Araslı, O.Ş.Gökyay, M.Ergin, Zeynalov-Əliza-

də və başqa nəşrlərində məhz “dələr” şəklindədir. V.V.Bartoldun 

tərcüməsində  də “dələr” sözünün semantikasına uyğun verilib: 

“разбивать” (sındırmaq, qırmaq...)

2

. Müxtəlif  mənbələrə istinad  

edən A.N.Kononov həmin  misradakı “dələr” sözünün “разби-

вать” yox,  “дырявить” (dəlmək) kimi  tərcüməsini düzgün hesab 

                                                            

1

 S.Rzasoy. Folklorlaşan alim ömrü. Bakı, 2007, səh.125. 

2

 Книга моего Деда Коркута. Москва-Ленинград, 1962, с.82. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

388

 

edir

1

. Bütün bunlar təbii qarşılanır: çünki “Kitab”ın  Drezden nüs-

xəsindəki yazılış şəkli  (D-248:  

رلد )  daha çox  “dələr”  kimi oxu-

nur; ikincisi, sonrakı misrada (Yanımda yigitlərim savaş dilər) 

işlənmiş “dilər” sözündə “ د “ hərfindən sonra “ي“ hərfinin yazıl-

masıdır: “ د

ي

رل ” (D-248). Bu, qorqudşünasları çaşdıran ən əsas de-

taldır. Belə ki, “dilər” sözü “Kitab”ın Drezden nüsxəsində    həm 

“رلد”, həm də “ د

ي

رل ” şəklində yazılıb (aşağıdakı nümunələrə bax); 

digər tərəfdən, bəlkə  də, qorqudşünaslar həmin parçadakı “Qara 

polad uz qılıcum qının toğrar” cümləsinin ümumi semantik yükü-

nə görə həmin yazılış şəklini assosiativ olaraq “dələr” kimi trans-

kripsiya ediblər. Maraqlıdır ki, bu oxunuş forması son  dövrlərdə 

“Kitab”a dair çap olunmuş lüğətlərdə eynilə saxlanılmış, bir sıra 

monoqrafiyalarda isə  işləndiyi misra (Sadaqda oxum kişin dələr) 

daxilində təhlilə cəlb edilmişdir. Məsələn: həmin misra Zeynalov-

Əlizadə nəşrində (Bakı, 1988) belə sadələşdirilib: “Oxlarım öz qa-

bının kişini dəlir” (səh.206); “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lü-

ğəti”ndə (Bakı, 1999) “dəlmək” sözü “deşmək” mənasında verilib: 

“Sadaqda oxum kişin dələr” (səh.73);  burada bir ziddiyyətli 

məqamdan yan keçmək olmur: F.Parənci və  Ə.Sadıqov “Kitabi-

Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”ni tərtib edən müəlliflərdəndir; hər 

ikisi lüğəti tərtib edərkən “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrinə istinad 

edib; bunlardan birincisi (F.Parənci) “dəlmək” sözünün “Sadaqda 

oxum kişin dələr” (Bakı, 1988, səh.108) misrasında işləndiyini 

göstərir (Bakı, 1999, səh.73), ikincisi isə (Ə.Sadıqov) mənbə kimi 

“Kitab”ın 1988-ci il Bakı  nəşrini göstərsə  də (səh.108), heç bir 

şərh vermədən həmin misradakı dörd sözdən üçünü tam başqa for-

mada təqdim edir (sadaqda-sadaqla, kiş-keş, dilərdilər): “Sadaqla 

oxum keşin dilər” (Bakı, 1999, səh.148). Bu cür ziddiyyətli 

təqdimata iki bucaqdan münasibət bildirmək lazım gəlir: Ə.Sadı-

qov mənbə kimi “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrini göstərdiyi üçün 

texniki qüsur hesab oluna bilər; Zeynalov-Əlizadə  nəşrindəki 

oxunuş forması mətnin semantikası ilə səsləşmədiyi üçün Ə.Sadı-

                                                            

1

 Книга моего Деда Коркута. Москва-Ленинград, 1962, с.276. 

---