“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
392
nə çevrilmiş misranın “Sadaqda oxum kişin dilər” şəklində trans-
kripsiyasını düzgün hesab edir və onun poetik imkanlarına sintak-
tik bütöv daxilində diqqət yetirməyi zəruri bilirik:
“Hərzə-mərzə söyləmə, mərə itim kafər!
Altımda Al ayğırım nə bəgənməzsən, -
səni gördi oynar.
Əgnimdəki dəmür tonum çignüm qısar.
Qara polad uz qılıcum qının toğrar.
Qarğı talı sügüm nə bəgənməzsən,
Köksüη dəlüb gögə pırlar.
Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər,
Sadaqda oxum kişin dilər.
Yanımda yigitlərim savaş dilər.
Alp ərə qorqu vermək eyb olur.
Bərü gəlgil mərə kafər dürişəlim! – dedi” (D-248)
Göründüyü kimi, “Sadaqda oxum kişin dilər” misrasındakı
“dilər” sözü parçadakı alliterativ qafiyələnməni zənginləşdirən
vasitələrdən biri kimi çıxış edir: iη (iηlər), in (kişin) ,di (dilər), di
(dilər). Bu da, heç şübhəsiz ki, mətndəki melodiyalılığı, obrazlılığı
qüvvətləndirməyə xidmət edir.
Yuxarıdakı parçada təkcə silahları, döyüş sursatı yox, həm
də bütün varlığı ilə döyüş meydanına atılaraq düşməni didib-
parçalamağa hazır olan Oğuz igidi Bəkil oğlu Əmranın obrazı son
dərəcə ustalıqla yaradılıb. Burada semantik dinamikaya diqqət
yetirək: Bəkil oğlu Əmranın əynindəki dəmir don çiynini qısır; iti
qılıncı qınını doğrayır; yayı zar-zar inləyir; oxu yay kişini (kirişi-
ni) diləyir; yanındakı igidləri də döyüş diləyir... Deməli, semantik
dinamika məhz “İgidlərim döyüş diləyir” cümləsi ilə tamamlanır.
Bu isə o deməkdir ki, metaforalar kontekstində yaradılmış qınını
doğrayan qılınc, zar-zar inləyərək ox istəyən yay, kişini (yay ipini)
arzulayan, diləyən ox obrazları məhz döyüşməkdə israrlı olan igid
obrazını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Bu qeydlər, daha doğrusu,
mətnin poetik siqlətini şərtləndirən bu cür ifadələr (bu sistemə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
393
“Kitab”da obrazlı şəkildə ifadə edilmiş “Yay çəkmədüη, ox
atmadıη” cümləsini də əlavə etmək olar) bir daha sübut edir ki,
“Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər” və “Sadaqda oxum kişin
dilər” cümlələrinin ayrılıqda təhlilə cəlb edilməsi qeyri-mümkün-
dür. Ona görə ki, “yay” və “ox” tam müstəqil mənaya malik sözlər
olsa da, bir silahın adını ifadə etməyə, işarələndirməyə xidmət
edir: yay – ox: Yəni “ox” dedikdə assosiativ olaraq “yay”, “yay”
dedikdə “ox” yada düşür. Bu cəhət həmin misralarda metaforalar
şəklində canlandırılıb: “yay” “ox” üçün zar-zar inləyir, “ox” da
“kiş”ini ( kirişini) istəyir. Sanki biri (yay) çəkilmədiyi, o biri (ox)
atılmadığı üçün darıxıb. Burada təbiətlə bağlı bir bayatıdan da yan
keçmək olmur:
Dağlar duman arzular,
Çaylar çimən arzular,
Mənim bu sınıq könlüm
Səni yaman arzular.
Bu bayatının ümumi semantik yükü də “Sadaqda oxum
kişin dilər” misrası ilə səsləşir: dağlar dumanı, çaylar çiməni,
sevənlər bir-birini arzuladığı kimi, “ox” yay kirişini, “yay” oxunu,
igid də savaşı, döyüşü diləyir.
Tarıyanda bir oxla nəmlərdim
“Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrindən götürdüyümüz (səh.93)
bu misradakı “tarıyanda” və “nəmlərdim” sözlərinin transkripsiya-
sı və semantikası ilə bağlı ziddiyyətli, hətta biri digərini təkzib
edən kifayət qədər fikirlər var. Bir sözlə, tərkibində “ox” sözü
işlənmiş bu misranın poetik yükü dəqiqləşdirilməyib. İlk olaraq
qorqudşünaslıqdakı fikirlərin bir qismini saf-çürük edək:
− O.Ş.Gökyay həmin misranı belə transkripsiya edib:
“Tartanda bir ohıla neyleridüm”. Müəllifə görə, “tartan”da sözü
“çəkdiyi zaman”, “çəkdiyi vaxt”, “neyləridim” isə “nə eylərdim”
mənasındadır (İstanbul, 2000, səh.96, 290);
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
394
− M.Erginin nəşrində: “Tartanda bir ohile nemler – idim”
(Ankara, 1958, səh.198);
− Zeynalov-Əlizadə nəşrində: “Tarıyanda bir oxla
nəmlərdim” (Yay dartanda bir oxla neyləyərdim?) (Bakı, 1988,
səh.93, 191);
− S.Əlizadənin nəşrində:
*
“Darıyanda bir oxla nəmlərdim”
(Bakı, 2000, səh.86);
− V.V.Bartoldun tərcüməsində: «я знала, что я делаю
одной стрелой» (Mən bilirdim ki, bir oxla nə edərəm?) (Книга
моего Деда Коркута. М.-Л., 1962, с.72)...
S.Əlizadə yuxarıdakı fikirlərin bir hissəsi barədə yazır:
“Tarıyanda. HA-da (Həmid Araslının nəşrində - Ə.T.) “darıyan-
da”, Er-də (M.Erginin nəşrində - Ə.T.) “tartanda”. Bu söz H.Araslı
tərəfindən düzgün yazılsa da, oxunuşca M.Erginə haqq vermək
lazımdır. Yəqin ki, “r”dan sonrakı iki nöqtə hərfin üstünə qoyul-
malı imiş; yoxsa bu sözün ortasındakı əlifə də ehtiyac olmazdı.
Sonuncu sözün yazılışı da şübhəlidir: “nəmlərdim” yox, “neylər-
dim” olmalıdır”
1
. Maraqlıdır ki, müəllif 2000-ci ildə həmin misra-
ya tam başqa formada yanaşıb. Dəqiq desək, 1988-ci il nəşrindəki
“tarıyanda” və “neylərdim” sözlərini, 2000-ci il nəşrində “darı-
yanda” və “nəmlərdim” formasında təqdim edib. Bir cəhəti də
qeyd edək ki, S.Əlizadə mübahisə obyektinə çevrilmiş misradakı
sözlərin anlaşılmaz şəklə düşməsini katib xətası adlandırır: “Katib
yəqin ki, “dartanda” yazmaq istəmişdir; bu sözü “neylərdim kimi
də oxumaq olar. Ola bilsin ki, hərfin altında nöqtələr unudul-
muşdur”
2
. Fikrimizcə, Drezden nüsxəsinin 200-cü səhifəsindəki
yazılış şəklinin (“
ڍرط
ہدنا
”) “tartanda”, “darıyanda” şəklində trans-
kripsiyasını düzgün hesab etmək olmaz. Digər tərəfdən, bu yazılış
şəklində heç bir katib xətasına yol verilməyib. Belə ki, həmin
*
Qeyd: Nümunələr “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyasından (II cild, Bakı,
2000) götürülüb.
1
S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.245.
2
Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I cild, Bakı, 2000, səh.96.
Dostları ilə paylaş: |