Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

407

 

ğulamağa əsas verir ki, həmin mətndəki “gəz” sözü “ox” yox, “qu-

maş” (parça) mənasındadır. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın 

dilində “ox” anlamlı “gəz” sözünə də təsadüf edilir: “...birin gezlə-

di, birin  əlinə aldı” (D-199). Bu cümlədəki “gezləmək” felini 

tarixi-linqvistik müstəvidə  təhlil edərək “...qədim silah növlə-

rindən sayılan gəz//kez sözünə “gezlə” felinin tərkibində rast 

gəlinir”

1

, - deyən A.Hacıyev haqlıdır. 

 

Sur cida 

 

“Kitab”da dörd dəfə işlənmiş bu birləşmənin birinci kom-

ponenti Drezden nüsxəsinin 129-cu səhifəsində belə yazılıb: 

“روس”. Bəri başdan qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda bu yazılış şək-

linin transkripsiyası, eyni zamanda yozumu mübahisəlidir. Elə 

buna görə də ilk olaraq həmin fikirləri saf-çürük etmək, sonra isə 

problemi “Kitab”ın semantik yükü və tarixi-linqvistik müstəvidə 

araşdırmaq lazım gəlir. Təqdim etdiyimiz yazılış  şəkli ilə bağlı 

qorqudşünasların fikirlərini,  əsasən, aşağıdakı kimi ümumiləş-

dirmək olar: 

− O.Ş.Gökyayın nəşrində - oxunuşu: sivri, mənası: kəskin 

uclu (İstanbul, 2000); 

− H.Araslının nəşrində − oxunuşu: sur (Bakı, 1976); 

− M.Erginin nəşrində  − oxunuşu: süvri, mənası: kəskin 

uclu (Ankara, 1958); 

− Zeynalov-Əlizadə nəşrində: oxunuşu: sür; mənası: çoxil-

lik qamışın yoğun gövdəsindən hazırlanmış nizə (Bakı, 1988); 

− Y.Məmmədlinin araşdırmalarında F.Zeynalov və S.Əli-

zadənin fikirləri müdafiə olunur: “sür” – çoxillik qamışdan cida, 

nizə (Azərbaycan dilində hərbi terminlərin tarixi-müqayisəli təhli-

li. NDA, Bakı, 1996); 

                                                            

1

 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.191. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

408

 

−  Ə.Sadıqovun fikrincə, “sür” şəklində transkripsiya düz-

gündür və “sivri” mənasını ifadə edir (“Kitabi-Dədə Qorqud”un 

izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.163). 

B.Abdulla “ala” rəngin simvolikasını  şərh edərkən “Ala 

uran sur cidamı saqlardım//Bu gün içün, güni gəldi...” misraların-

dakı “sur” şəklində transkripsiyanı düzgün hesab edərək yazır: 

“...O.Şaiq və M.Erginin oxumasında “sivri (süvrü) cida”dır. “Sur 

cida” oxunuşu mətnin məzmununa uyğundur... Bəklə ki (belə ki, -

Ə.T.), ərəb dilində “sur” sözünün öküz, buğa buynuzu anlamı da 

vardır. Hətta dini etiqada görə, qiyamət günündə İsrafil adlı mələ-

yin çalağacı (çaldığı – Ə.T.) şeypur da elə öküzün, buğanın buy-

nuzundan düzəldilmişdir. Cida isə, bildiyimiz kimi, möhkəm, bərk 

və nisbətən uzun ağacın uc hissəsinə poladdan, dəmirdən sivri 

ucluq taxılmış  əski silah növüdür... Biz bu fikirdəyik ki, dəmir, 

polad hələ olmamışdan qabaq cida – mizraq nizə ucluğu üçün 

“sur” adı daşıyan itilənmiş və ya elə öz-özlüyündə sivri olan öküz 

buynuzundan istifadə olunmuşdur”

1

.  

Göründüyü kimi, “روس” yazılış şəkli üç oxunuş formasında 

təqdim olunub: sur (H.Araslı, B.Abdulla); sür (Zeynalov-Əlizadə, 

Y.Məmmədli, Ə.Sadıqov); sivri//süvri (O.Ş.Gökyay, M.Ergin). Bu 

yazılış  şəklinin məna yükünə  də müxtəlif bucaqlardan yanaşılıb: 

kəskin uclu (O.Ş.Gökyay, M.Ergin; Ə.Sadıqov),  qamış gövdəsin-

dən hazırlanmış nizə (Zeynalov-Əlizadə, Y.Məmmədli); öküz 

buynuzu (B.Abdulla). Bütün bunlar problemə “Kitab”, M.Kaşğa-

rinin “Divan”ı və Azərbaycan dili şivələri müstəvisində yanaşmaq 

zərurəti yaradır. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək:  

− M.Kaşğarinin “Divan”ında çadır dirəyi, tir, sırıq anlamlı 

“sıruk” sözü verilib: “sırıkluk yığac = sırıq (dirək) düzəltmək üçün 

hazırlanmış  ağac, dirəklik ağac” (I c., səh.383, 480). Bu söz 

“Oğuznamə”də “uzun” mənasında işlənib: “Uzun olan sırıq kibi// 

əkşi olur qoruq kibi”

2

. “Divan”da  verilmiş, eləcə də “Oğuznamə”-

                                                            

1

 B.Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, 2004, səh.88. 

2

 Oğuznamə. Bakı, 1987, səh.41. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

409

 

də  işlənmiş “sırık” sözü formasına, həm də  semantikasına görə 

haqqında bəhs etdiyimiz yazılış  şəkli ilə  səsləşir. Burada onu da 

vurğulayaq ki, Azərbaycan dili şivələrində, xüsusən də qərb şivə-

lərində mühafizə olunan “uzun ağac” anlamlı “sırıq//sırıx” sözü-

nün kök morfemi də fonetik tərkib və semantika baxımından 

“Kitab”dakı “sur”la eyni xətdə birləşir;  

− S.Əlizadə “Kitab”dakı “qarğu dalı sügü” (Qarğu dalı sü-

güηü maηa vergil) silah adında birinci tərəf kimi işlənmiş “qarğu” 

sözünü “sur” (sür) sözünün sinonimi hesab etdiyi üçün müasir 

ədəbi dilimizdəki “qarğı=qamış” paralelliyinə, sinonimliyinə əsas-

lanaraq göstərir: “Sür – çoxillik qamışın yoğun  gövdəsindən ha-

zırlanmış nizə”

1

. Bu izah mətndəki sur (sür) sözünün semantik yü-

kü ilə səsləşir. Amma “sur” qamış, yaxud qarğu deyil. “Sur cida”-

nın ərəb mənşəli öküz, buğa buynuzu anlamlı “sur” sözü ilə əlaqə-

ləndirilməsi (B.Abdulla) isə, ümumiyyətlə, yerinə düşmür. Digər 

tərəfdən, belə bir izah qədim türk etnoqrafiyasına, ən əsası isə türk 

hərb sənətinə ziddir. Qeyd  etdiyimiz kimi, “sur” sözü bütün  para-

metrlərinə görə  M.Kaşğarinin ”Divan”ında işlənmiş  və müasir 

şivələrimizdə mühafizə olunan uzun ağac anlamlı “sırıx” (sırıq) 

sözünün kök morfemindən başqa bir şey deyil. Bu da o deməkdir 

ki, “cida” bir silah növü kimi təkcə qarğıdan, poladdan, dəmirdən 

yox, həm də “sırıq”dan (sırıq=sır) hazırlana bilərdi. 

 

 

Fərqli oxunuşlar, oxşar yozumlar:  

yayası//yiyəsi, babası 

 

Drezden nüsxəsinin 176-cı  səhifəsindəki “

ڊڊ

١

يس

” yazılış 

şəklinin transkripsiyası və semantikası ilə bağlı söylənilmiş fikir-

lərin ümumi mənzərəsi, əsasən, bunları əhatə edir: V.V.Bartoldun 

tərcüməsində: “у  отца” (atası – “babası”)  (əvvəlki səhifələrdə 

göstərilən mənbə; səh.65); O.Ş.Gökyayın nəşrində - oxunuşu: ya-

                                                            

1

 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.168. 

---