Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 413
yüz nizəli seçmə igid Əyrəyin yanında cəmləşdi” (Bakı, 1988, səh.208). Bu cür sadələşdirmənin yerinə düşmədiyi A.Hacıyev tərəfindən əsaslandırılıb: “...müəlliflər “say” sözünün “yigit” sözü- nü deyil, “cida(lu)” sözünü təyin etməsini, nədənsə, nəzərdən qa- çırmış və buna görə də söz sırasını dəyişməli olmuşlar: müqayisə et: üç yüz say cidalu yigit – üç yüz nizəli seçmə igid...” 1 . − Ə.Sadıqov “say” sözünü düz, dümdüz anlamlı sifət kimi təqdim etsə də, nədənsə, bəlkə də, assosiativ olaraq “saymağa başlamaq” anlamlı “saya varsam” ifadəsindəki “say” (maq) felini də sifət hesab edir: “Say. sif. Düz, dümdüz: Üç yüz say cidalu bunıη yanına cəm oldı; saya varmaq – saymağa bağlamaq: Saya varsam, dügənsə (tükənsə - Ə.T.) olmaz, Qalın Oğuz bəgləri bin- di” (“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.149); − A.Məmmədova “Kitab”ın dilindəki polisemantiklik və omonimlikdən bəhs edərkən “say” sözünün semantikasına da münasibət bildirir: I say – seçmə; II say – hesablamaq. I Üç yüz say cidalu yigit bunuη yanına cəm oldı; II Otuz biη ər yigit gör- dümsə, ota saydım” 2 . Qeyd etdiyimiz kimi, “say” sözü Zeynalov- Əlizadə nəşrində “seçmə” mənasında verilib (Bakı, 1988, mətnin müasir şəkli nəzərdə tutulur). Bu isə o deməkdir ki, A.Məmmə- dova araşdırmalarını daha çox Zeynalov-Əlizadə nəşrinə istinad etməklə aparıb; − A.Hacıyev “say” sözünü daha geniş və sistemli şəkildə tədqiq edən qorqudşünaslardan biridir. Müəllif mübahisə obyek- tinə çevrilmiş “say” sözünün semantik yükünü sanballı mənbələr kontekstində araşdırır. Məsələn, V.V.Radlova istinad edərək göstərir: “...say cidalu birləşməsində də bu arxaik söz qədim silah növlərini yaxşı hazırlanmasına, döyüşə hazır vəziyyətdə olmasına görə səciyyələndirən sifətdir” 3 . Yaxud M.Kaşğarinin “Divan”ına əsaslanaraq yazır: “M.Kaşğari lüğətində ümumən yaraq (silah)
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.190. 2 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.106. 3 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.190. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 414
mənasında işlənən “yaraq” arxaizmini də səciyyələndirən “say” (“say yarıq”. III c., s.158) sözü z>y səs keçidi yolu ilə “saz” sifə- tindən düzəlmişdir” 1 .
maq olar. Amma bir sıra faktlar “say” sözünün semantikasına nisbətən başqa prizmadan yanaşmağı diktə edir: − Oğuz igidlərinin sayca çox olması “Kitab”da xüsusi olaraq vurğulanır, sanki “Kitab”dan bir leytmotiv kimi keçir: “Sa- ya varsam, tükənsə olmaz” (D-37); “Sayılmaqla Oğuz bəgləri tü- kənsə olmaz” (D-63); “Saydıqımca Oğuz bəgləri dükənsə olmaz”. Bu cümlələrdəki “saya varmaq”, “sayılmaqla”, “saydıqımca” sözləri assosiativ olaraq “üç yüz say cidalu” ifadəsini yada salır ki, bu da “üç yüz sayda” (adlıq halın yerlik halı əvəz etməsi abidələrimizin dili üçün səciyyəvidir), yaxud “sayı üç yüz cidalı” mənasına uyğun gəlir. Bu həm də onu deməyə əsas verir ki, V.V.Bartoldun tərcüməsi mətnin semantik tutumu ilə səsləşir; − Ə.Cəfəroğlu “sayaçı” sözünün etimologiyasından bəhs edərkən göstərir: “...lüğətlərdə “sayaçı” kəlməsinin yarana biləcə- yi söz kökləri sırasında “saya”, “əlsavə” və “sayı” söz kökləri göstərilməkdədir. Birinci kəlmə, Əhməd Vəfiqin də anlatdığı ki- mi, “piyada adam” mənasını bildirir” 2 . Bu mənada təqdim etdiyi- miz cümlədəki “say” sözü numerativ söz kimi də götürülə bilər: üç yüz say (piyada) cidalı... Bütün bunlar belə bir həqiqəti reallaş- dırır: cəmi üç səsdən ibarət “say” sözünün semantikası ilə bağlı kifayət qədər söz deyilib və bundan sonra da deyiləcəkdir. Çünki “Kitab” sirli-sehirli bir dünyadır.
Üçüncü boyda, daha dəqiqi, Drezden nüsxəsinin 84-cü səhifəsində belə bir cümlə verilib: “Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı”. Buradakı “on yelək” ifadəsini V.V.Bartold
1 Yenə orada, səh.191. 2 Ə.Cəfəroğlu. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2008, səh.73. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 415
“on il” mənasında başa düşüb: “...в десять лет …” (göstərilən mənbə: səh.37); O.Ş.Gökyayın fikrincə, “yelək” sözü təkcə oxa ta- xılan tük (quşların qanad tükü, lələk) yox, həm də “Bir ox atımı uzaqlıq” mənasını ifadə edir (İstanbul, 2000); həmin cümlə Zey- nalov-Əlizadə nəşrində belə sadələşdirilib: “Dədəni qova-qova Dəli Qarcar on ox məsafəsini keçdi, arxadan Dədə Qorquda çatdı” (Bakı, 1988, səh.154). Bəri başdan deyək ki, “yelək” sözü ilə bağlı yuxarıda deyilmiş fikirlərdən yalnız V.V.Bartoldun tərcü- məsi yerinə düşmür. Digər tərəfdən, qorqudşünaslıqda “on yelək” (on ox məsafəsi) ifadəsinin nə qədər və ya neçə kilometr mənasın- da işləndiyi dəqiqləşdirilməyib. Əvvəlcə, qeyd edək ki, müasir id- man yarışlarında oxatma məsafəsi ilə bağlı norma bu cür müəy- yənləşdirilib: kişilər üçün: 30, 50, 70 və 90 metr. “Kitab”dakı “on yelək” (on ox məsafəsi) ifadəsini bu normaların maksimum həddi (90 m) ilə hesablasaq, cəmi 900 m. olur (10 yeləkx90 m.=900 m.). Bu isə “Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı” cümlə- sindən əvvəl verilmiş “Dədə Qorqut göstəgi üzdi; durmadı, qaçdı. Dəli Qarçar ardına düşdi. Toqlı başlu Turı ayğır yoruldı. Dədə Qorqud Keçi başlu Keçər ayğıra sıçradı, bindi” (D-84) parçasının semantik yükünə, ümumən dastan poetikasına uyğun gəlmir. Başqa fakta diqqət yetirək: M.Çobanov və M.Çobanlı müxtəlif mənbələrə istinad edərək göstərir: “...hərb tarixində türklərin özü- nəməxsus döyüş taktikası olmuşdur. Onlar döyüş zamanı, əsas eti- barı ilə, uzaqdan savaşı üstün tutmuşlar. Onlar böyük döyüşlər ke- çirərkən at üstündən təxminən 700 metr məsafəyə ox atırdılar...” 1
“bir ox məsafəsi = 700 m” modelinə uyğun hesablayaq: 10 yelək (on ox məsafəsi) x 700 metr = 7.000 metr, yəni 7 km. Bu, mətnin semantik yükü ilə səsləşir. Deməli, Dəli Qarcar müdriklər müdriki Dədə Qorqudu 7 km. qovub. Bu mənada Dədə Qorqudun yorul- muş Turı ayğırın əvəzinə, sıçrayaraq Keçər ayğıra minməsi ol-
1 M.Çobanov, M.Çobanlı. Dədə Qorqud dünyasına səyahətdən parçalar. Bakı, 1998, səh.42. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|