Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

416

 

duqca təbii qarşılanır. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, “Ki-

tab”ın dilində “yelək” sözü həm də “ox məsafəsi” mənasında işlə-

nib. M.Kaşğarinin “Divan”ında isə bu cür hesablama “oktam” sö-

zü ilə ifadə olunub: “oktam: bir oktam yer = bir ox atımı yer, bir  

ox məsafəsi” (I cild, səh.169). Maraqlıdır ki, “Divan”dakı “bu-

runq” sözü də  həmin mənadadır: “burunq attı = bir ox məsafəsi 

uzaqlıqdakı yerə atdı” (III cild, səh.120). Deməli, “”on yelək”, 

“oktam”, “burunq attı” kimi vahidlər qədim türk etnoqrafiyasının 

zənginliyini əks etdirir. 

 

Sirri açılmayan, yaxud qorqudşünasları  

düşündürən cümlə 

 

“Kitab”ın Drezden nüsxəsinin  109-cu səhifəsindəki   ikinci 

cümlə belə transkripsiya olunub: 

− O.Ş.Gökyayın nəşrində: “Tul tulara gerdügüm. 

Tuladarı duharlayı koduğum” (İstanbul, 2000, səh.50); 

− M.Erginin nəşrində: “Tul tulara girdügüm tulararı 

Duharluyı koduğum yağı yurdı” (Ankara, 1958, səh.143); 

− H.Araslının nəşrində: “Tul tulara girdiyim, Toladarı 

doxarları qovduğum” (Bakı, 1978, səh.65); 

− Zeynalov-Əlizadə nəşrində: “Tul tolara girdigim, Tuladarı, 

doxarlıyı qodığım” (Bakı, 1988, səh.63); 

− S.Əlizadənin nəşrində: “Tol-tolara girdigim, Tolar əri, 

doxarlıyı qodığım” (Bakı, 2000, səh.62); 

Bu cərgəyə S.Cəmşidov və A.Hacıyevin tədqiqatlarındakı 

oxunuş formalarını da əlavə etmək olar: “Tul-tulada gərdiyim // 

Tulu avarı, duxarlıyı qovduğum”; “Tul tulada gərdiyim//Tulu aya 

doxarluyı qovduğum”

1

; “Tul tulada girdigim tula dəri//Doxarlayı 

qodığım yağı yurdu”

2

. Təqdim etdiyimiz oxunuş formalarındakı 

müxtəliflik (bəzən isə birinin digərini təkrarlaması) onların şərhin-

                                                            

1

 Ş.Cəmşidov. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, səh.179, 332. 

2

 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.130. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

417

 

də  də müşahidə olunur. Bu mənada həmin cümlədəki sözlərin 

izahı ilə bağlı araşdırmalara diqqət yetirmək zərurəti yaranır: 

V.V.Bartolda görə, Beyrəyin yaya müraciəti tam anlaşılmır: “Пер-

вая часть обращения Бейрека к луку не вполне понятна; воз-

можно, что еë следует понимать в том смысле, что Бейрек при 

вxоде  к  женщинам  свободного  поведения  оставил  свой  лук 

как  знак  своего  пребывания” (göstərilən mənbə: səh.268); 

O.Ş.Gökyay tərtib etdiyi lüğətdə həmin cümlədəki sözlərdən dör-

dünün qarşısında sual işarəsi qoyub. Daha dəqiqi, belə  təqdim 

edib: “Tul – 50

26

 (?), (Tuladara – 50

27

 (?), Tulara – 50 (?),  Duhar-

lamak – 50

27

 (?) (İstanbul, 2000, səh 199, 294). Bu cəhət, yəni hə-

min sözləri şərhsiz, olduğu kimi  təqdimetmə M.Erginin tərtib et-

diyi lüğətdə  də müşahidə olunur: “tul, tulara, tularar, duharlu” 

(Ankara, 1963, səh.294);  Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, 

O.Ş.Gökyay tərtib etdiyi lüğətdə  həmin sözlərin  qarşısında sual 

işarəsi yazsa da, kitabının “Dil və üslub” bölməsində  imkanı daxi-

lində bütün  mümkün variantlara müraciət edərək problemə aydın-

lıq gətirməyə çalışıb. Müəllif yazır: “Tul, tuladar, tular. “Yazma 

109

2-4

deki  şu soylama da Dede Korkut Kitabında çüzülmeyen 

yerlerden biridir... Burada geçen kelimelerin (Drezden nüsxəsinin 

109

2-4

-cu səhifəsindən eynilə, ancaq 6 misra şəklində  təqdim 

etdiyi parçanı nəzərdə tutur – Ə.T.) birkaçını sözlüklerdə hiç  bu-

lamıyoruz, bulsak ta verilen karşılıqlar tutmuyor”. Sonra isə müx-

təlif mənbələrdəki oxşar variantları  təqdim edir: 1. dul, kocasız 

kadın; 2. taziye için ürüste edilen at; 3. koyun veya sığır yavrusu 

(“töl”); 4. benzetme edatı; tulamak “tolamak) (Sengulah); tulmak 

(tolmak) – “topa vurmak”; tularsuk: “topuk” (ayak ökçesi); tuldra-

mak – her tarafa dağıtmak (“Divanu lugati`t Türk. Besim Atalay 

çevirisi)... tula: küçük köpek (A.Ceferoğlu)... (İstanbul, 2000, 

səh.CCXLI, CCXLII). “Bu misallar KDQ-nin çətin oxunan və də-

qiq anlaşılmayan yerlərindəndir”, – deyən S.Əlizadə  əvvəlcə 

V.V.Bartoldun fikirlərini verir (yuxarıdakı fikirlər nəzərdə tutu-

lur), sonra M.Ergin, O.Ş.Gökyay və H.Araslının transkripsiyala-

rını eynilə  təqdim edir, daha sonra isə fikirlərini belə ifadə edir: 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

418

 

“Bizcə, burada “tul” - ərəbcə “uzun”, “to” – türk  mənşəli “tovla-

maq “ felinin kökü, “tuladarı, doxarlıyı qodığım” isə “ov itlərini 

saxlayanları,  şahin (qızılquş) quşlu ovçuları qovduğum” demək-

dir” (“Kitab”, 1988, səh.238). Bu şərh  Zeynalov-Əlizadə nəşrinin 

“Mətnin müasir şəkli” hissəsində  də  nəzərə alınıb: “Ovda uzun 

qovhaqova girdiyim// Tuladarı, şahinçini qovduğum” (Bakı, 1988, 

səh.161). Elə buradaca qeyd edək ki, görkəmli qorqudşünas S.Əli-

zadə “Kitab”ın 2000-ci il Bakı nəşrində bir neçə sözü tam başqa 

formada  transkripsiya edib. Konkret desək, “tul tolara” “tol-tola-

ra” ilə, “tuladarı” isə “tolar əri” ilə əvəzlənib (Bakı, 1988, səh.63; 

Bakı, 2000, səh.62). Bu, onu  deməyə əsas verir ki, ərəb mənşəli 

“uzun” anlamlı “tul”, həm də “ov itlərini idarə edən şəxs” anlamlı  

“tuladar” sözü  mətnlə  səsləşmədiyi üçün müəllif həmin oxunuş 

formalarını “Kitab”ın 2000-ci il Bakı  nəşrində  nəzərə almayıb 

(yuxarıdakı qarşılaşdırmalara bax); Ş.Cəmşidov mübahisə ob-

yektinə çevrilmiş sözlərin məna yükünü belə izah edir: tul-

tulada=döyüşdə-vuruşda; tulu avarı-avar quldurları, yol kəsənləri; 

doxarlı-toxardan olan adamlar. Müəllifə görə, həmin misralarda 

türk xalqları ilə avar və toxarlar arasında olan döyüşlərə  işarə 

edilir

1

; A.Hacıyev əvvəlcə “tola dəri” birləşməsini  “sepilenmemiş 

dəri”, yəni “xam (aşılanmamış) dəri” mənasında izah edən T.Teki-

nin fikirlərini qüvvətləndirir: “Bu məqamda “tola” sözünün qırğız 

dilində qalmış “bütöv soyulmuş dəri mənası da məzmunla  uyuşur 

və mahiyyətcə bir-birini tamamlayır”. Sonra isə T.Tekinin “...o 

halde, bütün  misra şöyle olacaktır: Tol tolada girdügim tola deri 

(çuval (gibi) dolarak içine girdigim ham deri” – fikrinə istinad 

edərək bir sıra mülahizələr irəli sürür. Öz sözləri ilə desək, T.Te-

kinin “fikirlərinə qüvvət vermək üçün bir neçə əlavə fakta müraci-

ət edir”. Dəqiq desək, “tol” sözünün Q.Bürhanəddinin “Divan”ın-

da, “Əsli və Kərəm” eposunda, dialektlərimizdə “qab” mənasında 

işləndiyini göstərir. Eyni zamanda “qablamaq”, “bükmək” anlamlı 

“tulğa” (maq) sözünü “Kitab”ın dilindəki “çulğamaq” feli ilə mü-

                                                            

1

  Ş.Cəmşidov. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, səh.174-179. 

---