Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

419

 

qayisəli şəkildə  araşdırır və belə bir nəticəyə gəlir: “Bizcə, “tol” 

arxaizmi dastanın nəsr dilinə sonradan  düşməklə onu əvəz etmiş 

eyni mənalı “çuval” sözünün daha qədim fonetik  variantıdır. Belə 

ki, “tul” sözü t→ç səsdəyişməsi və ilkin uzanma yolu ilə “u” səsi-

nin diftonqlaşması nəticəsində tol//tul~ tuul~çuul~çual~ çuval xət-

tilə yaranmışdır”

1

. A.Hacıyev “doxarlayı”  şəklində transkripsiya 

etdiyi sözün semantikasından bəhs  edəndə isə problemə tam yeni 

prizmadan yanaşır. Dəqiq desək, “...Bütün misra şöyle  düzeltil-

melidir: Doharlayı koduğum yağı yurdu “İhtiyarlayıp kaldığım 

düşman yurdu”, - deyən T.Tekinin  qənaətlərini qəbul etmir və be-

lə bir ümumiləşdirici fikir söyləyir: “...bütövlükdə “doxar” sözünü 

“doğma adam, yoldaş” mənasında  açıqlamaq olur. T.Tekindən 

fərqli olaraq, “qoduğum” sözünü “qaldığım” mənasında deyil, elə 

abidənin digər məqamlarında olduğu kimi (məsələn: bir yasduqda 

baş qoduğum) “qoyduğum” mənasında başa düşürük. Odur ki, 

misranı “Yoldaş kimi qoyduğum yağı yurdu” kimi anlamaq 

soylamanın məqsədinə daha uyarlı görünür”

2

. 

Göründüyü kimi, haqqında bəhs etdiyimiz misraların həm 

transkripsiyası, həm də yozumu ilə bağlı fikir müxtəlifliyi var. Bə-

ri başdan deyək ki, bu fikirləri söyləyənlərin hər biri qorqudşünas-

lıqda öz dəsti-xətti ilə tanınır. Amma bu da var ki, bir sıra faktlar 

problemə yenidən qayıtmağı diktə edir. Bu cür faktları isə  aşa-

ğıdakı kimi sistemləşdirmək olar:  

             − M.Kaşğarinin “Divan”ında “silah”  anlamlı “tolum” sö-

zünün rəngarəng məna çalarlarının izah olunması: “ər tolum man-

dı” = “adam silah qurşandı” (II cild, səh.56); “ol yağıka tolum 

anuttı” = “o yağıya qarşı silah hazırladı”; “Tolum anutsa, kulun 

bulur, Tolum unutsa, bulun bulur” = “Silah hazırlayan qulun, 

dayça tapar, silahı unudan əsir olar” (I cild, səh.256, 257); 

“Kamuğ tolmun tokuştılar//Kılıç kınka küçün sığdı” = “Bütün 

silahlarla toqquşdular// Qılınc qına güclə  sığdı” (I cild, səh.232, 

                                                            

1

  A.Hacıyev. “Dədəm Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı,2007,səh.134-135. 

2

 Yenə orada, səh.137. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

420

 

233); “tolumluğ  ər” = “silahlı adam” (I cild, səh.477)... Bu cür 

çoxsaylı faktlar “tolum”la “Kitab”dakı “yaraq” sözünü sinonimik 

vahidlər kimi təqdim etməyə imkan verir. Bu da  assosiativ olaraq 

başqa bir detalı yada salır: müasir dilimizdəki “yar-yaraqlı” sözü 

ilə “Kitab”ın dilindəki “tol-tolara” ifadəsi təkcə  semantikasına 

yox, həm də formasına görə eyni xətdə birləşir. Bu cür oxşarlıqları 

başqa müstəvidə nəzərdən keçirək: Azərbaycan dilinin qərb şivə-

lərində “toxmağa bənzər ağac” mənasında “tolamazda” sözü işlən-

məkdədir. Bu sözün forma və semantikası barədə K.Ramazanov 

maraqlı bir şərh verir: “tolomazda//tolamazdı// tulamazda //tula-

mazdı – ağacın əl çatmayan budaqlarından meyvələri yerə tökmək 

(salmaq) üçün boyca gödək, vəzncə  ağır, toxmağa bənzər ağac 

(Bir  tolamazda at cö:z tökülsün; Tulamazda ağaj belə atıllar, ona 

deiller tulamazda)

1

. Deməli, “toxmağa bənzər ağac” anlamlı “tola-

mazda” sözünün “tola” hissəsi həm “Kitab”ın dilindəki “tol-tola-

ra” ilə, həm də M.Kaşğarinin “Divan”ındakı “tolum”la səsləşir, 

üçbucağın tərəflərindən biri kimi görünür. Bu oxşarlıqları belə sis-

temləşdirmək olar: “Kitab”da: tol-tolara; M.Kaşğarinin “Di-

van”ında: tolum (silah); Azərbaycan dilinin qərb  şivələrində: 

tola(mazda) (toxmağa bənzər ağac). Belə bir qarşılaşdırma isə 

“Kitab”dakı “tol-tolara” sözünü silahla bağlı sözlər cərgəsində 

təqdim etməyə imkan verir. 

− M.Kaşğarinin “Divan”ında “qayıdanda geri alınmaq üzrə 

savaş zamanı əsgərin  minməsi üçün xaqan  tərəfindən verilən at” 

anlamlı “tuğrağ” (I cild, səh.450) sözü ilə haqqında bəhs etdiyimiz 

“duxarlıyı” sözünün fonetik tərkib və semantika baxımından ox-

şarlığı; tuğrağlıyı – duxarlıyı (aşağıdakı şərhlərə bax); 

− “Kitab”ın dilində “ox atmağa başlamaq” anlamlı “oxa 

girmək” (Azğun dinlü kafər buηaldı, oxa girdi. D-133), eləcə  də 

“düşmən arasına girmək”, “döyüşə girmək” anlamlı “yağıya 

girmək” frazemləri işlənir ki, bu da “tol-tolara girdigim” birləş-

                                                            

1

  Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri. Bakı, 1967, səh.240. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

421

 

məsi ilə  səsləşir, hətta ümumi semantik tutum baxımından eyni 

yuvaya daxil ola bilir; 

− “Tol-tolara girdim” misrası ilə başlanan parçada öz 

yayına müraciət edən Beyrək sanki gördüyü işlər barədə hesabat 

verir. Burada həlledici kod isə belədir: Beyrək ilk dəfə yağı yur-

dunda gördüyü məşhur yayına işarə edir. 

Fikrimizcə, yuxarıdakı faktlar mübahisəli  oxunuş  və yo-

zumlara müəyyən qədər işıq sala bilər. Amma həmin sözlərin iza-

hı ilə bağlı bütün detallar daha aydın görünsün, - deyə 

aşağıdakıları təqdim edirik: 

Silah anlamlı “tolum” sözünün, eyni zamanda “ox atmağa 

başlamaq” anlamlı “oxa girmək” və “düşmən arasına girmək” an-

lamlı “yağıya girmək” ifadələrinin forma və semantikası istər “tul 

tulara” (O.Ş.Gökyay, M.Ergin, H.Araslı), istərsə “tul tolara” 

(Zeynalov-Əlizadə), istərsə də “tul tolada” (Ş.Cəmşidov, A.Hacı-

yev) deyil, məhz “tol-tolara” (S.Əlizadə) şəklində transkripsiyanın 

düzgün olduğunu qeyd etməyə imkan verir. Bu məqamda bərpa 

üsulundan istifadə yerinə düşür: “tol-tolumlara” (silahlara). Bizcə, 

“tol-tolara” ifadəsi “tol-tolumlara”nın  qısaldılmış forması, daha 

doğrusu,  şifahi nitqin transkripsiyası kimi görünür: tol-tolumla-

ra=tolara. Burada “lum” hecasının düşməsi açıq-aydın şəkildə gö-

rünür. Bu cür heca düşümü (qaplologiya) isə Azərbaycan  dili şi-

vələrinin əksəriyyəti baxımından səciyyəvidir: qarğıdalı= qardalı... 

Bəs onda “tol-tolara girdigim” (silahlara girdiyim, silahlanaraq 

döyüşə başladığım) misrasının semantik  yükü nəyi işarələndirir? 

Fikrimizcə, bu misranın semantikası birbaşa Beyrəyin ilk döyüşü-

nü əks etdirən parça ilə bağlanır. Belə ki, həmin döyüşdən əvvəl 

Baybörənin tacirləri Boz oğlanı (Beyrəyi)  köməyə çağırır. Boz 

oğlan da tacirlərin sözünü yerə salmır, kafirləri qılıncdan keçirərək 

öldürür: “Hə dedigimi yetürüη geyünimlən mənim  şahbaz atımı 

gətürüη ... Bazırganlar dəxi öglərinə düşdi, qulağız oldı... Bir-iki 

demədi, kafərlərə  qılıc urdı. Baş qalduran kafərləri öldürdi, ğəza 

eylədi. Bazırganlarıη malın  qurtardı (D-72). Bu parça isə  yuxa-

rıda təqdim etdiyimiz ikinci misranın məna  yükü ilə bağlı yeni 

---